Selânik 1430’da II. Murad tarafından fethedilmiş, 1912 yılında Yunanlılar’ın eline geçmiştir. Bizans dönemi şehrinin en büyük mâbedi olan Hagios Demetrios Kilisesi XV. yüzyıl sonlarına doğru Cezerî Kasım Paşa tarafından camiye çevrilmiştir. Roma devrine ait bir hamam kalıntısının üstünde inşa edilen yapı beş nefli olup yan neflerin üzerindeki galeriden başka doğu kısmında bir transept bulunan erken hıristiyan devri bazilikasıdır. Selânik’in koruyucu azizi Demetrios’a ithaf edilen bu dev ölçülü yapının mihrap kısmının altında Demetrios’un öldürüldüğü yer olarak kabul edilen hamamın kalıntıları durduğu gibi sol taraf bitişiğinde yine Roma çağına ait kubbeli bir mekân yer alır. Binanın altında, camiye dönüştürüldükten sonra da beş yüzyıl boyunca hıristiyanların ziyaretine açık tutulan bir ayazma vardır.
Türk devrinde Kāsımiye olarak adlandırılan yapının camiye çevrilme tarihi ihtilâflıdır. 1912’den sonra yerinden sökülerek mihrap bölümünün altındaki mahzene terkedilen iki satırlık Arapça kitâbenin ebced hesabı 897 (1492) yılını tutmaktaysa da rakamla 898 (1493) yazılmıştır. Evliya Çelebi, 1078’de (1667-68) ziyaret ettiği caminin üzerinde II. Bayezid’in adı yazılı kitâbesini biraz daha farklı biçimde nakletmiş, ebced hesabı 893 (1488) yılını verdiği halde rakamla 897 (1492) yazmıştır.
Mehmed Süreyyâ Bey’in verdiği bilgiye göre Kasım Paşa II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim, Kanûnî Sultan Süleyman zamanında çeşitli görevlerde bulunmuş ve 950 (1543) yılına doğru ölmüştür. Ayvansarâyî ise 890’da (1485) vefat edip Bursa’da Emîr Sultan yakınında yaptırdığı medresede defnedildiğini belirtir. Ölüm tarihi ve yeri hakkında çelişkili bilgiler verilen Kasım Paşa’nın, İstanbul’da Cağaloğlu’nda 1957’de yıktırılan ve 1985’e doğru değişik biçimde yeniden yapılan bir camisinden başka Eyüp semtinde ikinci bir camisi daha vardır (bk. CEZERÎ KASIM PAŞA CAMİİ). Bursa’da Emîr Sultan Külliyesi’ne komşu bir medreseyle bir hamam, Bursa’ya yakın Cumaâbâd’da bir cami daha yaptırmıştır. Ayrıca İstanbul ve Galata’da çok sayıda evkafı bulunmaktaydı.
Evliya Çelebi’nin uzun uzun anlatarak garip şekilde tasvir ettiği gotik üslûptaki mezar anıtı cami içinde hâlâ durmaktadır. Fakat bunun gerçekte, şehri bir süre idaresinde tutmuş olan Venedikliler’den ileri gelen bir kişiye ait olduğu bilinmektedir.
Osmanlı tarihi boyunca yabancı seyyahların büyük ilgisini çeken Kāsımiye Camii, Selânik elden çıktıktan beş yıl sonra I. Dünya Savaşı içinde meydana gelen büyük yangın felâketine uğramasının ardından tekrar kiliseye dönüştürülmüş, bu durumda iken 1918 yangınında tamamen yanmış ve sadece bazı kâgir duvarları ayakta kalacak şekilde bütünüyle harap olmuştur. Çatısı çökerken üst kat galerileri ve duvarların bir kısmı da yıkılmıştır. Yapı, yirmi yıl kadar süren bir tamir sonunda Türk devrine işaret edebilecek en ufak iz bırakılmadan yeniden yapılırcasına restore edilmiş ve Demetrios Kilisesi olarak hizmete açılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 53-58.
Peçuylu İbrâhim, Târih (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1981, s. 22.
Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VIII, 156.
Gökbilgin, Edirne ve Paşa Livâsı, s. 433-434.
Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, I, 280.
a.mlf., Vefeyât-ı Selâtîn, s. 79.
Sicill-i Osmânî, IV, 47.
G. Schlumberger, “Un triptique byzantin en Ivoire”, Gazette des beaux Arts, 3. Periode, V, Paris 1891, s. 301.
O. Tafrali, Topographie de Thessalonique, Paris 1913, s. 168, lv. 25.
Ch. Diehl v.dğr., Les monuments chrétiens de Salonique, Paris 1918, s. 61.
A. Ksyngopovlos, He Basilike tou Hagiou Demetriou, Selânik 1946.
Danişmend, Kronoloji, I, 463; II, 442.
A. Sotiriou – Maria Sotiriou, He Basilike tou Hagiou Demetriou Thessalonikes, Atina 1952.
Yüksel, Osmanlı Mi‘mârîsi V, s. 364-365.
Semavi Eyice, “Atatürk’ün Doğduğu Yıllarda Selanik”, Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul 1981, s. 461-518.
a.mlf., “Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri”, TM, XI (1954), s. 157-172.
V. Dēmētriadēs, Topographia tēs Thessalonikēs kata tēn epochē tēs Tourkokratias: 1430-1912, Thessalonikē 1983, s. 292-294; ayrıca bk. İndeks.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 553-554 numaralı sayfalarda yer almıştır.