KASTALLÂNÎ, Ahmed b. Muhammed

12 Zilkade 851’de (19 Ocak 1448) Kahire’de doğdu. Ailesi aslen Tunus’ta Kastilya olarak da adlandırılan Cerîd bölgesinin Tûzer (Tevzer) şehrindendir. Kastallânî, Kur’an’ı ezberledikten sonra kırâat-i seb‘a yanında İbnü’l-Cezerî ve Şâtıbî gibi kıraat âlimlerinin rivayetlerini öğrendi. On dört kıraati ve rivayetlerini bildiği kaydedilmektedir. Kendisinden en çok faydalandığı hocası Şemseddin es-Sehâvî’den hadis, Sirâceddin en-Neşşâr’dan kırâat-i seb‘a okudu; ayrıca beş mecliste Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ini dinledi. Necmeddin İbn Fehd, Celâl el-Bekrî, Hâlid el-Ezherî, Zekeriyyâ el-Ensârî gibi hocalardan istifade etti. Daha sonra Nüzhetü’l-ebrâr fî menâḳıbi’ş-şeyḫ Ebi’l-ʿAbbâs el-Ḥarrâr adlı eserinde hayatını yazdığı Ebü’l-Abbas el-Harrâr’ın ardından Karâfetüssuğrâ Medresesi’nin şeyhliğine tayin edildi. Bu görevi yanında 873 (1468) yılından itibaren başta el-Câmiu’l-Gumarî olmak üzere çeşitli yerlerde vaaz veren Kastallânî’nin oldukça etkili bir vâiz olduğu ve çok güzel Kur’an okuduğu belirtilmektedir. Biri 884 (1480), diğeri 894 (1489) yılında olmak üzere yaptığı iki hac ziyareti dışında Kahire’den ayrılmayan Kastallânî 7 Muharrem 923’te (30 Ocak 1517) burada vefat etti ve evinin yakınlarında bulunan Medresetü’l-Ayniyye’nin avlusunda Bedreddin el-Aynî’nin yanına defnedildi. Süyûtî ile Kastallânî arasında bir küskünlük olduğu belirtilir. Süyûtî, Kastallânî’yi kitaplarından yararlandığı halde bunu belirtmeyip doğrudan bu kitaplarda anılan kaynaklara atıfta bulunmakla suçlamışsa da bu iddianın aynı dönemde yaşamış âlimler arasında mevcut kıskançlıktan doğduğu ifade edilmektedir.

Eserleri. 1. İrşâdü’s-sârî. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ine yazdığı ve sahasının önemli eserlerinden biri olarak kabul edilen bu şerhini 916’da (1510) tamamlayan Kastallânî çalışmasını el-İsʿâd fî muḫtaṣari’l-İrşâd adıyla kısaltmaya başlamışsa da bitirememiştir. Eser gerek müstakil olarak gerekse başka kitaplarla birlikte birçok defa basılmıştır (DİA, VII, 121).

2. Leṭâʾifü’l-işârât li-fünûni’l-ḳırâʾât. On dört kıraatle rivayetlerini esas alan ve pek çok nüshası bulunan eserin (Brockelmann, GAL, II, 88; Suppl., II, 79) I. cildi Âmir Seyyid Osman ve Abdüssabûr Şâhin tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1392/1972).

3. el-Mevâhibü’l-ledünniyye. Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret edip bir süre kaldığı Medine’de duyduğu heyecanla kaleme aldığı bir siyer kitabıdır. İlk defa Kahire’de neşredilen eserin (1281/1864) daha sonra pek çok baskısı yapılmış ve Türkçe’ye de çevrilmiştir.

4. Mevlidü’n-Nebî. Eserin, Muhammed b. Ömer en-Nevevî tarafından el-İbrîzü’d-dânî fî mevlidi seyyidinâ Muḥammed el-ʿAdnânî adıyla yapılan ihtisarı basılmıştır (Kahire 1299).

5. Mesâlikü’l-ḥunefâʾ ilâ meşâriʿi’ṣ-ṣalât ʿale’n-Nebiyyi’l-Muṣṭafâ (nşr. Bessâm Muhammed Bârûd, Ebûzabî 2000).

6. Fetḥu’l-mevâhibî fî menâḳıbi’l-İmâm eş-Şâṭıbî. Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin biyografisine dairdir. Bizzat Kastallânî’nin Minḥa min mineḥi’l-Fetḥ adıyla ihtisar ettiği belirtilen eser ayrıca adı bilinmeyen bir müellif tarafından da kısaltılmış (Brockelmann, GAL, II, 87-88), daha sonra Muhammed Hasan Akīl Mûsâ, gereksiz gördüğü haberlerle rivayetlerin senedlerini çıkarıp Şâtıbî hakkında başka kaynaklarda verilen önemli bilgileri eklemek suretiyle bu çalışmayı Muḫtaṣaru Fetḥi’l-mevâhibî fî menâḳıbi’l-imâm eş-Şâṭıbî adıyla yayımlamıştır (Cidde 1415/1995). Eser İbrâhim b. Muhammed el-Cüremî tarafından da et-Tercemetü’l-kâmile li-seyyidi’l-ḳurrâʾ: el-Fetḥu’l-mevâhibî fî tercemeti’l-imâm eş-Şâṭıbî başlığıyla neşredilmiştir (Amman 2000).

7. Menâhicü’l-hidâye li-Meʿâlimi’r-rivâye. İbnü’l-Cezerî’nin el-Bidâye fî meʿâlimi’r-rivâye adlı hadis ilimleriyle ilgili manzum eserinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 23824; Süleymaniye Ktp., Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 30; Adana İl Halk Ktp., nr. 982).

8. Tuḥfetü’s-sâmiʿ ve’l-ḳārî bi-ḫatmi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 7951).

9. el-İlhâmü’ṣ-ṣâdır ʿani’l-inʿâmi’l-vâfir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 973).

10. İḳtidâʾü’l-ġāfil bi-ihtidâʾi’l-ʿâḳıl. Fıkıhla ilgili bir eserdir (Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 1383; İÜ Ktp., nr. 1395).

11. Maḳāmâtü’l-ʿârifîn (Köprülü Ktp., nr. 784).

12. Zehrü’r-riyâż ve şifâʾü’l-ḳulûbi’l-mirâż. Müellifin vaazlarından oluşan bu eserin bir nüshası İskenderiye’de bulunmaktadır (el-Mektebetü’l-belediyye, Mevâiz, nr. 20).

13. Meşâriḳu’l-envâri’l-mużiyye fî şerḥi’l-Kevâkibi’d-dürriyye fî medḥi ḫayri’l-beriyye. İbn Merzûk Hafîd’in Ḳaṣîdetü’l-bürde şerhinin özetidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 16208, 16275; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3539).

14. en-Nûrü’s-sâṭıʿ el-mülteḳaṭ mine’ḍ-Ḍavʾi’l-lâmiʿ. Kastallânî’nin, hocası Sehâvî’nin eserini ihtisar etmek amacıyla kaleme aldığı bu çalışmanın bir nüshası Zâviyetü’l-Hamzaviyye’dedir (nr. 120; bu nüshadan alınmış bir mikrofilm Kahire’de Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 2153’te kayıtlıdır).

Bunların dışında Kastallânî’ye Minhâcü’l-ibtihâc bi-şerḥi Müslim İbni’l-Ḥaccâc (“Kitâbü’l-Ḥacc”a kadar), el-ʿUḳūdü’s-seniyye fî şerḥi’l-Muḳaddimeti’l-Cezeriyye, el-İsʿâd fî telḫîṣi’l-İrşâd (İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin Şâfiî fıkhına dair eserinin bir kısmının özetidir), Kitâbü’l-Envâr fi’l-edʿiye ve’l-eẕkâr ve diğer bazı eserler de nisbet edilmektedir (Leṭâʾifü’l-işârât, neşredenin girişi, s. 16-18; Brockelmann, GAL, I, 165, 170, 310; II, 87-88; Suppl., I, 262-263, 268; II, 78-79). Atıyye Abdürrahîm Atıyye el-İmâm el-Ḳasṭallânî ve Ṣaḥîḥü’l-Buḫârî adıyla bir çalışma yapmıştır (Kahire 1399/1978, 1406).

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Leṭâʾifü’l-işârât li-fünûni’l-ḳırâʾât (nşr. Âmir Seyyid Osman – Abdüssabûr Şâhin), Kahire 1392/1972, neşredenlerin girişi, I, 5-28.

a.mlf., Muḫtaṣaru Fetḥi’l-mevâhibî fî menâḳıbi’l-imâm eş-Şâṭıbî (nşr. Muhammed Hasan Akīl Mûsâ), Cidde 1415/1995, s. 26; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 11-18.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, II, 103-104.

Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 106-107.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, I, 126-127.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 69, 366, 647, 867, 919; II, 1090, 1335, 1568, 1848, 1938, 1965.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât (Arnaût), X, 169-171.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 102-103.

Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 494.

Brockelmann, GAL, I, 165, 170, 310; II, 87-88; Suppl., I, 262-263, 268; II, 78-79.

a.mlf., “al-Ḳasṭallānī”, EI² (İng.), IV, 736-737.

Fuâd Seyyid, Fihristü’l-maḫṭûṭât, Kahire 1383/1963, III, 61, 112.

Mustafa Muhammed eş-Şek‘a, Celâlüddîn es-Süyûtî, Kahire 1401/1981, s. 95-98.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 967-970.

Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1990, III, 255-256.

M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-sahîh”, DİA, VII, 121.