Tam adı Ḳaṭrü’n-nedâ ve bellü’ṣ-ṣadâ olan eser temel gramer kurallarını özlü ifadelerle anlatan bir giriş niteliğindedir. Nahiv ağırlıklı olmakla birlikte kısmen sarf konularını da içeren eserde benzer konular birleştirilmiş, farklı görüşler ve hatalı bulunan fikirlerle tercih edilen görüşler kısaca belirtilmiştir. İbn Usfûr el-İşbîlî’nin Şerḥu Cümeli’z-Zeccâcî’si, Ebû Ali el-Fârisî’nin el-Ḥalebiyyât’ı, Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ile el-Ünmûzec’i eserin belli başlı kaynakları arasında sayılabilir. Müellif yer yer Sîbeveyhi, Ahfeş el-Evsat, Ferrâ, Ali b. Hamza el-Kisâî, İbn Serrâc, Müberred, Zeccâc ve İbn Harûf’un görüşlerine de başvurmuştur.
Ḳaṭrü’n-nedâ’nın müstakil olarak ve daha ziyade müellifin şerhiyle birlikte birçok baskısı yapılmıştır (Bulak 1253; Kahire 1274, 1278, 1280, 1963). Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd eseri Sebîlü’l-hüdâ bi-taḥḳīḳi Şerḥi Ḳaṭri’n-nedâ adlı ta‘likiyle (Kahire 1386/1966), Tâhâ Muhammed ez-Zeynî ile Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî de gerekli açıklamalar ve ilâve ettikleri alıştırmalarla birlikte yayımlamışlardır (Kahire 1388/1969).
Yüzyıllarca okunan eser hakkında şerh, hâşiye, nazma çekme ve tercüme türü birçok çalışma yapılmıştır. Ḳaṭrü’n-nedâ üzerine başta müellifi olmak üzere birçok kişi şerh yazmıştır. Ahmed el-Fâkihî (Mücîbü’n-nidâ ilâ Şerḥi Ḳaṭri’n-nedâ, Bulak 1264; Kahire 1281; Bombay 1880), Ma‘mer İbn Abdülkavî, Abdülmelik el-Assafî (Bulûġu’l-merâm li-Küteyyibi Ḳaṭri’n-nedâ li’bn Hişâm), İsmâil b. Temîm el-Cevherî, Moulvi Irtiza Alikhan (Medres 1889) ve İbrâhim el-Endelüsî’nin şerhleri bunlardan bazılarıdır (Brockelmann, GAL, II, 28; Suppl., II, 17).
Yûsuf el-Feyşî, Ahmed ed-Delcemûnî, Ahmed es-Sücâî (Bulak 1272; Kahire 1299), Hasan İbn Abdülkebîr (Tunus 1281), Abdürrahîm es-Süveydî, Mahmûd el-Âlûsî, Ebû Bekir eş-Şenevânî ve Muhammed b. Âşûr et-Tâhir (Hediyyetü’l-erîb ilâ aṣdaḳi’l-ḥabîb, Kahire 1296) müellifin şerhine hâşiye yazanlar arasında zikredilebilir. Ahmed el-Fâkihî şerhine de hâşiyeler yazılmıştır. Bunlardan Yâsîn el-Uleymî (Kahire 1299), Ali en-Nebtîtî (İcâbetü ṭullâbi’l-hüdâ, Jerusalem 1320) ve Mahmûd el-Âlûsî (Kahire 1320) hâşiyeleri basılmıştır.
Ḳaṭrü’n-nedâ ve müellif şerhinde örnek (şâhid) olarak geçen 150’yi aşkın şiir de ayrıca şerhedilmiştir. Ebü’l-Kāsım b. Muhammed el-Bicâî, Sâdık b. Ali el-Hüseynî, Muhammed eş-Şirbînî, Ahmed b. Kāsım el-Ubâdî, Cemâleddin el-Kabbânî, Muhammed Emîn el-Müderris ve Osman b. Mekkî ez-Zebîdî (Meʿâlimü’l-iḳtidâ şerḥu şevâhidi Ḳaṭri’n-nedâ, Kahire 1324) bu tür şerh yazan müelliflerdendir.
Eser, Abdülazîz el-Fergalî (Naẓmü Ḳaṭri’n-nedâ, Bulak 1244), Saîd b. Abdullah el-Himyerî (Naẓmü’l-Ḳaṭr), Süleyman Bek eş-Şâvî (Naẓmü’l-Ḳaṭr), Saîd el-Amrî (Neşʾetü’ṭ-ṭullâb ve behcetü’l-aḥbâb) gibi müellifler tarafından nazma çekilmiştir. Kitabın bazı bölümleri ayrıca şerhedilmiştir. Sâdık b. Ali el-Hüseynî’nin Muḫtârât min Kitâbi’l-Ḳaṭr, İsmâil b. Gānim el-Cevherî ile Nu‘mân el-Âlûsî’nin Şerḥu Dîbâceti Ḳaṭri’n-nedâ ve Muhammed b. Ahmed Aliş’in Ḫâtimetü Şerḥi Ḳaṭri’n-nedâ adlı eserleri bu tür çalışmalar arasındadır (Ḳaṭrü’n-nedâ üzerine yapılan bütün çalışmalar için bk. Ali Fevde Nîl, s. 107-110; Brockelmann, GAL, II, 28; Suppl., II, 16-17). A. Goguyer, Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ’yı La pluie de rosée et l’étanchement du soif adıyla Fransızca’ya çevirmiştir (Leiden 1887).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Hişâm en-Nahvî, Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-fikr).
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1352.
Brockelmann, GAL, II, 27-28; Suppl., II, 16-17.
Ali Fevde Nîl, İbn Hişâm el-Enṣârî: Âs̱âruhû ve meẕhebühü’n-naḥvî, Riyad 1406/1985, s. 95-117.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 59-60 numaralı sayfalarda yer almıştır.