Azerbaycan Türk edebiyatında haklarındaki bilgilerin birbirine karıştığı Kavsî mahlaslı üç şair vardır. Hamit Araslı bu üç Kavsî’nin aynı aileden dede, baba ve torun şairler olması gerektiğini, gazelleriyle tanınan ve divanı ile bilinen Kavsî’nin ise XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde Tebriz’de doğan torun Alican Kavsî olduğunu belirlemiştir. Alican Kavsî’nin babası İsmâil Kavsî’nin ağaçtan çeşitli eşya ve yay (kavs) yapan bir sanatkâr olduğu, Farsça ve Türkçe şiirler yazdığı, bir müddet İsfahan’da Ağa Hüseyin Hânsarî’nin yanında eğitim gördükten sonra Hindistan’a gidip Ekber Şah’ın sarayında bulunduğu, daha sonra Tebriz’e geri döndüğü İran ve özellikle Hint tezkirelerindeki bilgilerden anlaşılmaktadır.
Hamit Araslı, tezkirelerin daha çok dedesi ve babasından bahsettiği Alican Kavsî’nin hayatına dair bilgileri onun divanındaki şiirleri inceleyerek elde etmiştir. Alican Kavsî’yi babası İsfahan’da okutmuş, iyi bir eğitim gören Kavsî burada baba yurdu Tebriz hasretiyle şiirler yazmış, İsfahan’ı Tebriz’le karşılaştırmıştır. Tebriz’e döndükten sonra bir din adamı olarak geçimini sağlayan Kavsî, Sâib-i Tebrîzî ve bilhassa Fuzûlî’nin etkisi altında kalmış, Fuzûlî’ye ve Ali Şîr Nevaî’ye nazîreler yazmış, gazelleriyle de tanınmıştır. Şiirlerinde klasik yazı diliyle konuşma dilini başarılı şekilde birleştiren ve düşüncelerini açık biçimde ifade etmesiyle dikkati çeken Kavsî’nin bu şiirlerinde halk deyimleri, atasözleri sıkça görülür.
Kavsî’nin İngiltere’de British Museum’da bulunan divanının baştan ve sondan eksik olduğu Charles Rieu’nün katalogundan anlaşılmaktadır. Divanın tam bir nüshası ise Tiflis’te Gürcistan Devlet Kütüphanesi’nde mevcuttur. Azerbaycanlı edebiyat tarihçisi Feridun Bey Köçerli ve Tebrizli araştırmacı Muhammed Ali Terbiyet’in elinde de divanın birer nüshası bulunmaktadır. Kavsî’ye dair bilgileri ilk defa derleyen Feridun Bey Köçerli onun bazı şiirlerini Azerbaycan Edebiyatı Tarihi Materyalları’nda neşretmiştir (Bakü 1925). Kavsî divanını ilk defa eksik olarak Selman Mümtaz yayımlamıştır (Bakü 1925). Henüz tam bir neşri yapılmayan divanın büyük bir kısmını, şair hakkında en önemli araştırmaları yapmış olan Hamit Araslı Gövsi Tebrizi: Séçilmiş Eserleri adıyla neşretmiştir (Bakı 1958).
BİBLİYOGRAFYA
Feridun Bey Köçerli, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi Materyalları, Bakü 1925, I, 175-187.
Selman Mümtaz, Azerbaycan Edebiyatı V: Gövsî, Bakü 1925.
İsmail Hikmet [Ertaylan], Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Bakü 1928, II, 196-209.
M. Ali Terbiyet, Dânişmendân-ı Âẕerbâycân, Tahran 1312, s. 310-311.
Hamit Araslı, XVII-XVIII. Esr Azerbaycan Edebiyatı Tarihi, Bakı 1956, s. 151-169.
a.mlf., Gövsî Tebrizi: Séçilmiş Eserleri, Bakı 1958.
a.mlf., Azerbaycan Edebiyatı: Tarihi ve Problemleri, Bakı 1998, s. 569, 579-586.
“Kavsî Tebrizî”, Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakü 1979, III, 223.
Yavuz Akpınar, “Kavsî Tebrizî”, TDEA, V, 229.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 69-70 numaralı sayfalarda yer almıştır.