Elburz dağlarının güney eteğinde, Tahran’ın 150 km. kuzeybatısında ve denizden 1290 m. yükseklikte kanalların suladığı bağlar, bahçeler arasında yer alan bir tarım pazarı ve sanayi merkezidir. Nüfusu 309.500’dür (2001 tah.). Sâsânî Hükümdarı I. Şâpûr tarafından milâdî 250 yılına doğru, Deylemîler’in akınlarına karşı imparatorluğun kuzey sınırlarını koruma amacıyla bir garnizon olarak kurulmuştur.
Hz. Ömer zamanında Berâ b. Âzib tarafından bir süre kuşatıldıktan sonra sulh yoluyla ele geçirildi (24/644) ve halkı İslâmiyet’i kabul etti. Buraya ilk defa bir şehir görünümü kazandıran kişi, Hz. Osman döneminde Irak genel valisi olan Velîd b. Ukbe’nin tayin ettiği vali Saîd b. Âs’tır. Hârûnürreşîd’in başlattığı surların yapımı 254’te (868) Mu‘tez-Billâh zamanında tamamlandı. Hârûnürreşîd şehre bir de cuma camii yaptırıp bakımına çeşitli vakıflar tahsis etmiştir. Kazvin, Abbâsîler döneminde Hazar kıyısındaki Şiîler’le halifelik kuvvetleri arasında mücadele alanı oldu. Kevkebîler’le Şiîler’in burada çıkardıkları isyanlar Mu‘tez-Billâh’ın kumandanı Mûsâ b. Boğa tarafından bastırıldı. Bu dönemde özellikle surların tamamlanmasından sonra şehrin artan nüfusu esas itibariyle Arap’tı ve şehirliler kendilerinin fâtih Araplar’ın çocukları olduklarını söylerlerdi. Mu‘tasım-Billâh’ın vali tayin ettiği Fahrüddevle Ebû Mansûr el-Kûfî, Kazvin’i kısa bir süre hariç yaklaşık kırk yıl yönetti. Şehir 251’de (865) Ali evlâdının, 293’te (905-906) Sâmânîler’in hâkimiyeti altına girdi. Ertesi yıl Hamdullah el-Kazvînî’nin mensup olduğu Müstevfîler ailesi şehrin yönetimini ele geçirdi ve yirmi yedi yıl boyunca elinde tuttu. 304’te (916-17) Sâcoğulları’ndan Yûsuf b. Ebü’s-Sâc’ın saldırısını püskürten Esfâr b. Şîreveyh kendisini Kazvin hâkimi ilân etti. Şehir 318’de (930) Büveyhîler’in, 420’de de (1029) Gazneliler’in idaresine girdi.
Tuğrul Bey zamanında Kazvin’i alan Selçuklular, XI. yüzyılın ortasından XIII. yüzyılın başına kadar burayı çok azı günümüze ulaşan çeşitli mimari eserlerle süslediler; bunlardan Mescid-i Cum‘a ve Medrese-i Haydariyye halen ayaktadır. Şehir daha sonra Hârizmşahlar’la Moğollar arasında hâkimiyet mücadelesine sahne oldu. Moğollar Alamut’taki İsmâilîler’in sonunu getirmeden önce 617’de (1220) Kazvin ahalisini kılıçtan geçirdiler ve birçok Türk-Moğol kabilesini buraya iskân ettiler. Bu durum Türkçe’nin nüfusun büyük bir bölümü tarafından kullanılmasına yol açtı. Mengü Kağan 651’de (1253) İftihârüddin Muhammed’i buraya vali tayin ederek yaklaşık yarım asır sürecek olan İftihârîler dönemini başlattı. Gāzân Han zamanında karışıklıklar çıktı ve halkın çoğu şehri terketti; cuma namazları kılınamadı.
Karakoyunlu Kara Yûsuf’un Irâk-ı Acem’i fethetmekle görevlendirdiği Bistam Bey tarafından Karakoyunlu topraklarına katılan Kazvin, Timur’un oğlu ve halefi Şâhruh zamanında el değiştirdi. Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah, Şâhruh’un vefatı üzerine (851/1447) Kazvin’i ülkesine kattı.
Kazvin Safevîler’in yönetiminde önem kazandı; zira batıda Osmanlılar’a, kuzeydoğuda Özbekler’e karşı önden giden savaşçılar için bir üs durumunda idi. Tebriz Osmanlılar’ca ele geçirildiğinde Şah Tahmasb idare merkezini buraya taşıdı (1555). Kazvin başşehir iken Rusya ile Avrupa arasındaki ticaretin gelişmesinde aktif rol oynadı ve büyük bir refaha kavuştu. XVII. yüzyılın başında buraya gelen çok sayıda Avrupalı seyyahın gözlemlerine göre Kazvin İsfahan’dan sonra imparatorluğun ikinci büyük şehriydi. 1674’te şehri ziyaret eden Chardin surların yıkıntı halinde olduğunu söyler. Safevî döneminden bugüne kalan tek önemli yapı, eski şehrin doğusundaki harap vaziyette bulunan Şah Tahmasb Sarayı’dır. Afganlar 1722’de Kazvin’e girdilerse de ertesi yıl İsfahan’a doğru çekilmek zorunda kaldılar. Şehir 1726’da Osmanlılar’a boyun eğdi, fakat kısa sürede geri alındı.
XIX. yüzyılda Kaçarlar’ın hâkimiyetinde Kazvin biri Trabzon, diğeri Hazar üzerinden Avrupa’ya giden başlıca iki ticaret yolunun kesişme noktasında bulunmasından dolayı çok parlak günler yaşadı. Yüzyılın sonunda Tahran-Kazvin telgraf hattının ve şehri Tahran, Tebriz, Hemedan ve Enzeli’ye bağlayan modern yolların inşa edilmesi durumunu daha da güçlendirdi. Fakat Kazvin’de nüfusun yavaş arttığı görülür; XIX. yüzyılın başında 25.000 civarında iken XX. yüzyılın başında ancak 40.000’e çıkmıştır. 1966’da 88.106 olan nüfus 1976’da 139.258’e, 1986’da 248.591’e ulaşmıştır. Mescid-i Nebî (Şah Camii), Şehzade Hüseyin Türbesi gibi dikkat çeken yapılar bu dönemde inşa edilmiştir. Şehir 1906 İran Meşrutiyet İnkılâbı’nda önemli bir rol oynamamakla beraber 1918’de Gîlân’da patlak veren Cengelîler isyanına karşı mücadelede temel hizmet gördü. Kazvin 1960’lı yılların başında endüstrileşme sebebiyle büyük bir gelişme gösterdi; burada özellikle makine ve elektrikli aletler üzerine çeşitli tesisler kuruldu. Ayrıca Tahran-Kazvin otoyolu hizmete girdi. Kazvin’den hemen her ilim dalında birçok âlim çıkmış ve Kazvînî nisbesiyle meşhur olmuştur (geniş bilgi için bk. Sem‘ânî, X, 136-139).
BİBLİYOGRAFYA
Belâzürî, Fütûḥu’l-büldân (nşr. de Goeje), Leiden 1866, s. 280, 318, 321, 324.
Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), bk. İndeks.
Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Meynard), bk. İndeks.
Sem‘ânî, el-Ensâb, X, 136-139.
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân (Cündî), IV, 389-391.
Bündârî, Zübdetü’n-Nusra (Burslan), bk. İndeks.
Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî, Âs̱ârü’l-bilâd (nşr. F. Wüstenfeld), Leiden 1848, bk. İndeks.
Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde (Nevâî), s. 13, 205, 219, 328, 409, 412, 762, 764.
a.mlf., Nüzhetü’l-kulûb (Strange), s. 36, 53, 55-60, 195, 203, 217, 220-223, 281-282.
M. Ali Gülrîz, Minudâr yâ Bâbü’l-cennâ-yi Ḳazvîn, Tahran 1969-70, IV/4, s. 97-132; IV/5-6, s. 156-210.
R. N. Annells v.dğr., Explanatroy Text of the Qazvin and Rasht Quadrangles Map 1:250.000, Téhéran 1975.
Hüseyin Müderrisî Tabâtabâî, Berkî ez Târîḫ-i Ḳazvîn (nşr. Seyyid Mahmûd Mar‘aşî), Kum 1361.
Fr. de Blois, “The Iftikhāriyān of Qazvīn”, Iran and Iranian Studies: Essays in Honor of Iraj Afshar, Princeton 1998, s. 13-23.
A. Amirshahi, “Le développement de la ville de Qazwīn jusqu’au milieu du VIIIe/XIVe siècle”, REI, XLIX/1 (1981), s. 1-42.
Hüseyin Kulî Sütûde, “Târîḫçe-i Ḳazvîn”, Berresihâ-yi Târîḫî, IV/4, Tahran 1969, s. 97-132; IV/6 (1970), s. 165-210.
Cl. Huart, “Kazvin”, İA, VI, 527-528.
A. K. S. Lambton, “Ḳazwīn”, EI2 (İng.), IV, 857-862.
R. M. Hillenbrand, “Ḳazwīn [Monuments]”, a.e., IV, 862-863.