KAZVÎNÎ, Zekeriyyâ b. Muhammed (زكريّا بن محمد القزويني; Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd el-Kazvînî, ö. 682/1283) Ünlü coğrafyacı.
Müellif: Cevat İzgi
Rebîülâhir 598’de (Ocak 1202) Kazvin’de doğdu. Ensârî ve Enesî nisbeleriyle de anılmasından soyunun ensardan Enes b. Mâlik’e dayandığı anlaşılmaktadır. Gençlik yıllarında tahsil için Dımaşk’a gitti ve orada Muhyiddin İbnü’l-Arabî ile tanıştı (630/1233). Öğrenim hayatıyla ilgili pek az bilgi bulunmakla birlikte Âs̱ârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʿibâd adlı eserinin çeşitli yerlerinden ve ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt’ın müellif nüshasının kenarındaki bir kayıttan Musul’da Esîrüddin el-Ebherî’nin öğrencisi olduğu ve onu hendese ilminde en büyük üstat olarak tanıdığı öğrenilmektedir. Halife Müstansır-Billâh döneminin (1226-1242) sonlarına doğru Bağdat’a gitti ve Hille kadılığına tayin edildi. 652 (1254) yılında da kendisi istemediği halde Vâsıt kadılığına getirildi. Bu görevde iken Bağdat Hülâgû tarafından ele geçirildi (656/1258). Kazvînî Vâsıt’ta vefat etmiş (7 Muharrem 682 / 7 Nisan 1283) ve cenazesi Bağdat’a götürülerek orada toprağa verilmiştir. Batılılar’ın “Araplar’ın Plinius’u” dedikleri Kazvînî’nin eserlerini kaleme alırken kullandığı malzeme kendi gözlemlerinden çok o dönemde yaygın olan ve Helenistik çağdan intikal eden bilgilere, ayrıca gezgin ve tâcirlerden işittiklerine dayanır.
Eserleri. 1. ʿAcâʾibü’l-maḫlûḳāt ve ġarâʾibü’l-mevcûdât. Günümüze ulaşan iki eserinden biri ve daha meşhuru olup İlhanlı veziri, münşî ve tarihçi Atâ Melik Cüveynî’ye sunulmuştur. Kahire’de tarihsiz bir baskısı yapılan eser Wüstenfeld tarafından neşredilmiş (Göttingen 1848), ayrıca Demîrî’nin Ḥayâtü’l-ḥayevân’ının kenarında (Kahire 1305) ve sonunda (Kahire 1398/1978) basılmıştır. Hermann Ethé eseri Almanca’ya çevirmiştir (Leipzig 1868). Eserin Farsça ve Türkçe’ye de çeşitli tercümeleri yapılmıştır.
2. Âs̱ârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʿibâd. Bir önsöz ve üç mukaddimeden sonra yedi iklimin ele alındığı bir coğrafya kitabıdır. Aralarında Ebû Hâmid el-Gırnâtî, İbnü’l-Fakīh, Yâkūt el-Hamevî, İbnü’d-Delâî, Ebû Dülef el-Hazrecî, Bîrûnî ve Mes‘ûdî’nin eserlerinin de bulunduğu kırk dolayında kaynaktan istifade edilerek yazıldığı anlaşılan eserin önsözünde yeryüzü şekilleri, iklim çeşitleri, milletler ve ülkeler hakkında çeşitli bilgiler verilmekte, ayrıca her bölgedeki canlı ve cansız varlıkların sahip oldukları özelliklere, ilginç olaylara ve tarihî şahsiyetlere dikkat çekilerek yer yer bu şahsiyetlere ait menkıbeler anlatılmaktadır. Coğrafya kadar kültür tarihi açısından da önem taşıyan eserin birinci mukaddimesinde insanın sosyal bir varlık olduğu ve sosyalitesini ancak bir topluluk içinde gerçekleştirebileceği, bunun için de mesleklerin ve iş bölümünün gerekliliği üzerinde durulur. İkinci mukaddimede yeryüzünün çeşitli coğrafî bölgelere ve farklı iklimlere ayrılmasının varlık türleri üzerindeki etkileri, üçüncü mukaddimede Bîrûnî kaynak gösterilerek yerkürenin ekvatorla nasıl iki yarım küreye ayrıldığı, kuzey ve güney yarım kürelerin iklim açısından arzettikleri özellikler ve meskûn bölgeler hakkında bilgi verilir. Müellif yedi iklimin coğrafî dağılımını, her birinin saat farklarını, enlem ve boylam açısından konumlarını izah ettikten sonra bu bölgelerde yer alan başlıca şehirleri alfabetik düzen içinde tanıtır ve bu arada tarihleri, ilmî ve kültürel hayatlarıyla ilgili ilginç tesbitlerde bulunur. Eser, Anadolu’nun birçok şehir ve kasabası ile Orta Asya Türk boyları hakkında geniş bilgi vermesi açısından da önemlidir. Âs̱ârü’l-bilâd’ın ayrı ayrı kaleme alınmış iki şekli bulunmaktadır. Bunlardan ilki 661’de (1263) telif edilen ʿAcâʾibü’l-büldân (Berlin, Staatsbibliothek, nr. 6043), ikincisi 674 (1275) tarihli Âs̱ârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʿibâd’dır. İlim âleminden asıl itibar gören ve Wüstenfeld tarafından neşredilen edisyon (Geography / Cosmography, II: Āthār al-bilād, Göttingen 1848) ikincisidir. Dâru Sâdır’ın baskısı (Beyrut 1380/1960) Wüstenfeld neşrinin tıpkıbasımı mahiyetindedir. Âs̱ârü’l-bilâd, 806 (1403) yılında Abdürreşîd b. Sâlih b. Nûrî et-Tabîb el-Bakūvî tarafından Telḫîṣü’l-Âs̱âr ve ʿacâʾibü’l-meliki’l-ḳahhâr adıyla özetlenmiş, Joseph de Guignes, Farsça’ya da çevrilmiş olan bu telhisin Fransızca bir tercümesini neşretmiştir (Notices et extrais des manuscrits de la Bibliothèque du Roi, Paris 1788, II, 386-545). Telḫîṣü’l-Âs̱âr’ı ayrıca Ziyâeddin Bünyatof tahkikli metin halinde yayımlamıştır (Moskova 1971). Âs̱ârü’l-bilâd’ın XVII. yüzyılda Muhammed Murad b. Abdurrahman tarafından yapılan Farsça tercümesi neşredilmiş (Tahran 1371 hş.), eserdeki Türkler’le ilgili bazı kısımlarda Ramazan Şeşen tarafından Beyrut 1960 baskısına dayanılarak Türkçe’ye çevrilmiştir (bk. bibl.).
Ziriklî, Kazvînî’ye Ḫıṭaṭu Mıṣr adında bir eser daha nisbet etmekteyse de (el-Aʿlâm, III, 46) diğer kaynaklarda buna rastlanmamaktadır. Müfîdü’l-ʿulûm ve mübîdü’l-hümûm adlı eserle (Kahire 1310, 1323, 1331, 1353; Dımaşk 1323) onun bir bölümü olan el-Mekârim ve’l-mefâḫir (Kahire 1354) adındaki risâle Ebû Bekir el-Hârizmî’ye nisbet edilerek birçok defa yayımlanmışsa da M. Abdülkādir Atâ eserin Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî’ye ait olduğunu ispat etmiş ve dört yazma nüshasına dayanarak ilmî neşrini gerçekleştirmiştir (Beyrut 1405/1985).
BİBLİYOGRAFYA
Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî, Âs̱ârü’l-bilâd, Beyrut, ts. (nşr. Dâru Sâdır).
İbnü’l-Fuvatî, Telḫîṣu Mecmaʿi’l-âdâb (nşr. Mustafa Cevâd), Dımaşk 1963, IV/2, s. 725.
Safedî, el-Vâfî, XIV, 206.
İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, V, 365.
Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1306, X, 83.
Serkîs, Muʿcem, II, 1507-1508.
Brockelmann, GAL, I, 481; Suppl., I, 882-883.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 46.
Azzâvî, et-Taʿrîf bi’l-müʾerriḫîn fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, I, 114-116.
Sarton, Introduction, II/2, s. 868-870.
S. Maqbul Ahmad, “al-Qazwīnī”, DSB, XI, 230-233.
Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985, s. 144-152.
M. Kowalska, “The Sources of al-Qazwīnī’s Āthār al-Bilād”, FO, VIII (1967), s. 41-48.
Streck, “Kazvînî”, İA, VI, 528-532.
T. Lewicki, “al-Ḳazwīnī”, EI2 (İng.), IV, 865-867.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 160 numaralı sayfada yer almıştır.