Kitapların genellikle ilk sayfasına “kebîkec”, “yâ kebîkec”, “yâ hafîz yâ kebîkec” gibi ibarelerle yazılan kelimenin, Süryânîce’de haşeratı yok etmekle görevli bir meleğin veya kitap kurtları şeyhinin adı olduğu ve üzerine yazıldığı kitaba haşeratın, o melekten korktuğu yahut şeyhlerinin adına saygı duyduğu için zarar vermediği rivayet edilir. Başka bir rivayete göre ise yine kitap kurtlarını etkileyen tılsımlı bir söz veya duadır. Değişik kaynaklarda kebîkecin bir bitki olarak düğün çiçeği, sarı çiçekli düğün otu, keffü’s-sebu‘, kırlangıç otu, kes-i vîran, şecerü’d-defâdı‘, kibrit çiçeği, kurbağa otu, kurbağa ayası, kâğıthâne çiçeği, mastava çiçeği, ranunculus asiaticus, sarı çiçek, sırtlan ayası, sütleğen, şakîk, verdü’l-hub, yırtıcılar ayası gibi karşılıkları da bulunmaktadır.
Kitapları haşeratın tahribinden korumak amacıyla Eskiçağ’lardan beri çeşitli tedbirler alındığı bilinmektedir. Bunun için bazı bitkilerin suyu veya yağı kullanılmıştır. Tıp yazmalarından elde edilen bilgilere göre kebîkecin zehirli bir bitki olması ve o bitkiden üretilen bir maddenin mürekkebe karıştırılıp yazı veya sadece kebîkec kelimesinin yazılmış bulunması ihtimali büyüktür. Bu varsayıma göre kebîkec önceleri ilmî temellere dayanan bir uygulamayken zamanla folklorik bir unsur, bir inanç şeklini almıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Lugat-ı Niʿmetullāh, Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 1139, vr. 198a.
Burhân-ı Kātı‘ Tercümesi, II, 335.
Steingass, Dictionary, s. 1013.
Hadiye Tuncer, Yabanî Bitkiler Sözlüğü, Ankara 1974, s. 295.
Turhan Baytop, Türkiyede Bitkiler ile Tedavi, İstanbul 1984, s. 155.
Orhan Ş. Gökyay, “Kebîkeç Duası”, TDl., XXXI/280 (1975), s. 16.
A. Gacek, “The Use of Kabikaj in Arabic Manuscripts”, Manuscripts of the Middle East, I, Leiden 1986, s. 49-53 (aynı makalenin Türkçe’si için bk. “Arapça Elyazmalarında Kebikeç” [trc. Ali Yaycıoğlu], Kebikeç, II/5, Ankara 1997, s. 5-8).
a.mlf., “Arabic Calligraphy and the ‘Herbal’ of al-Ghâfiqî: A Survey of Arabic Manuscripts at McGill University”, Fontanus, II, Montreal 1989, s. 47-50.
J. W. Pollock, “Kabi:kaj to Book Pouches: Library Preservation Magic and Technique in Syria of the 1880’s and in the 1980’s West”, MELA Notes, XLIV, Cambridge 1988, s. 8-10.
Aziz Gökçe, “Kebîkeç’in Aslı-Faslı: Kebîkeç Adı Üzerine Bir Araştırma”, Kebikeç, II/3 (1996), s. 5-7.
Pakalın, II, 236.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 161-162 numaralı sayfalarda yer almıştır.