KEŞFÜ’l-ESRÂR

Ebü’l-Fazl Reşîdüddin Ahmed b. Ebû Saîd el-Meybüdî el-Yezdî’nin hayatı hakkında İran’ın Yezd şehrinin Meybüd kasabasında yaşadığı dışında bilgi bulunmamaktadır. Babası Cemâlü’l-İslâm Ebû Saîd âlim bir kişi idi. Meybüdî tefsir, hadis, tasavvuf, şiir ve tarihe olan vukufundan dolayı fahrü’l-İslâm, tâcü’l-eimme ve şeyhü’l-imâm gibi unvanlarla anılmış, tefsirini yazdığı 520 (1126) yılından sonra vefat etmiştir.

Tam adı Keşfü’l-esrâr ve ʿuddetü’l-ebrâr olan eser, muhtemelen müellifin hayatına dair bilgi bulunmadığından bazı kaynaklarda Sa‘deddin et-Teftâzânî’ye veya Hâce Abdullah-ı Herevî’ye nisbet edilmiştir. Eser, döneminin Farsça’sı açısından olduğu kadar ilk tasavvufî tefsirlerden olması bakımından da önemlidir. Müellif eserin girişinde Herevî’nin günümüze ulaşmayan, ancak kaynaklarda çok veciz olduğu kaydedilen tefsirini görüp okuduğunu ve onu şerhetmek istediğini söyler. Meybüdî birkaç âyeti “meclis” adıyla bir araya getirmiş, her âyeti tefsir ederken üç aşamalı (nevbet) bir metot izlemiştir. Eser bu şekilde 455 meclisten meydana gelmekte olup bu metodun müellife mi yoksa eserini örnek aldığı Herevî’ye mi ait olduğu belli değildir.

Meybüdî ilk aşamada ele aldığı âyetin Farsça çevirisini vermiş, ikinci aşamada âyeti diğer eserlerden de yararlanarak yorumlamış, meşhur kıraatleri, âyetlerin nüzûl sebeplerini ve ilgili hükümleri açıklamıştır. Üçüncü aşamada ise âyetin tasavvufî tefsirini yapmıştır. Bu sırada daha önce yaşamış sûfîlerin sözlerine, şiir ve menkıbelerine de geniş yer vermiştir.

Keşfü’l-esrâr’ın Türkiye, İran ve Afganistan’da mevcut nüshaları üzerinde ilk çalışmaları yapan Ali Asgar Hikmet, eserin en iyi nüshası olduğunu tesbit ettiği Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yazmayı (Yenicami, nr. 43) on cilt halinde yayımlamış (I, Tahran 1331 hş./1952; II, Tahran 1338 hş./1959; III-X, Tahran 1339 hş./1960), eser daha sonra üç defa daha basılmıştır (1334 hş./1955, 1357 hş./1978, 1361 hş./1982). Kitabın indeksi Muhammed Cevâd tarafından hazırlanmıştır (Fihrist-i Tefsîr-i Keşfü’l-esrâr ve ʿuddetü’l-ebrâr, Tahran 1363 hş.). Eser üzerinde seçme ve inceleme niteliğinde bazı çalışmalar da yapılmıştır (Rızâ Enzâbî Nejâd, Güzîde-i Tefsîr-i Keşfü’l-esrâr ve ʿuddetü’l-ebrâr [Tahran 1364 hş.]); Muhammed Mehdî Rüknî, Leṭâʾif ez Ḳurʾân-ı Kerîm ber Güzîde-i Keşfü’l-esrâr (Tahran 1365 hş.); Habîbullah Âmûzgâr, Tefsîr-i Edebî ve ʿİrfânî-yi Ḳurʾân-ı Mecîd (Tahran 1360 hş.).

Meybüdî’nin Tahran Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki bir mecmuada (nr. 7813) bulunan el-Fuṣûl fî aḥvâli’l-ümerâʾ ve’s-sâdâti ve’l-ḳuḍât adlı risâlesi Muhammed Takī Dânişpejûh tarafından yayımlanmıştır (Ferheng-i Îrân-zemîn, Tahran 1348 hş., XVI, 44-89). Bu eserde de Keşfü’l-esrâr’da olduğu gibi konuları açıklamak için âyet, hadis, şiir ve menkıbelere yer verilmiştir. Müellifin kaynaklarda adı geçen Erbaʿîn Ḥadîs̱ adlı kitabı günümüze ulaşmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Reşîdüddîn-i Meybüdî, Keşfü’l-esrâr ve ʿuddetü’l-ebrâr (nşr. Ali Asgar Hikmet), Tahran 1371 hş., neşredenin girişi, I, e-z.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (nşr. Ali M. Ömer), Kahire 1396/1976, s. 58.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1478.

Storey, Persian Literature, I, 1190-1191.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 986.

Safâ, Edebiyyât, II, 257, 930-932.

a.mlf., Gencîne-i Süḫan, Tahran 1363 hş., II, 119-123.

Süleyman Ateş, İşârî Tefsîr Okulu, Ankara 1974, s. 119-130.

M. Ali Ayâzî, el-Müfessirûn, Tahran 1373 hş., s. 588-593.

Mustafa Makribî, “Keşfü’l-esrâr ve ʿuddetü’l-ebrâr”, Rehnümâ-yi Kitâb, II/2, Tahran 1959, s. 407-409.

Abdulvahap Yıldız, “Meybudî (ö. 570/1174)’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri”, Tasavvuf, sy. 8, Ankara 2002, s. 63-77.

Dihhudâ, Luġatnâme, XXVI, 468.