KETTÂNÎ, Muhammed Bâkır

1319’da (1901) Fas’ta doğdu. Kettâniyye tarikatının kurucusu olan Muhammed b. Abdülkebîr’in oğlu ve Fihrisü’l-fehâris ile et-Terâtîbü’l-idâriyye adlı eserlerin müellifi Muhammed Abdülhay el-Kettânî’nin yeğenidir. Fas’ta, Rabat ve Selâ’da öğrenim gördü. Karaviyyîn Camii’nde tanınmış âlimlerden ders aldı. Bunlar arasında dedesi, babası, babasının dayısı Ca‘fer b. İdrîs el-Kettânî, onun oğlu er-Risâletü’l-müsteṭrafe ve Selvetü’l-enfâs müellifi Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Muhammed Mekkî el-Betâvirî, Muhammed b. Ahmed el-Alevî, Ebû Şuayb ed-Dükkâlî, Muhammed b. İdrîs el-Kādirî, İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî, Muhammed b. Reşîd el-Irâkī gibi âlimler yer almaktadır. 1919 ve 1938 yıllarında hacca gitti. Bu sırada Ömer b. Hamdân el-Mahresî el-Medenî, Muhammed Abdülbâkī el-Ensârî el-Hindî, Abdülkādir b. Tevfîk eş-Şelebî et-Trablusî, Bedreddin el-Hasenî, Muhammed Bahît el-Mutîî, İbrâhim es-Sekkā el-Ezherî, Muhammed b. İbrâhim es-Semâlûtî gibi Hicaz ve Mısır âlimlerinden de faydalandı. 1937’de hocası ve ağabeyi Muhammed Mehdî el-Kettânî’nin postundan onun lehine feragat etmesi üzerine Selâ’daki Kettâniyye Zâviyesi’nde tarikatın şeyhi oldu. el-Câmiu’l-a‘zam’da, Şerâtîn, Sîdî Ahmed Haccî, Nakīb ve Hâc Abdullah mescidlerinde ders verdi. Kendisinden ders ve icâzet alanlar arasında oğulları Abdurrahman ve Muhammed, yeğeni Abdülazîm b. Muhammed Mehdî, Muhammed Müntasır-Billâh el-Kettânî ve kardeşi Muhammed Nâsır-Lidînillâh, Abdullah b. Muhammed el-Hererî el-Habeşî, Abdullah b. Abdülkādir et-Telîdî anılır. Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Fas’a gittiği sıralarda kendisiyle defalarca görüştüğünü ve ondan faydalandığını kaydeder. Fransız sömürge yönetimi, özellikle Kettâniyye tarikatının kurucusu olan babasının faaliyetleri sebebiyle onun ve kardeşlerinin taşradaki kabileler arasında irşad faaliyetinde bulunmasını uzun yıllar engellediyse de kendisi, müridleri ve gönderdiği mektuplar vasıtasıyla sömürgecilere karşı direniş hareketinin güçlenmesinde önemli rol oynadı. Fas Kralı V. Muhammed 1953’te sürgüne gönderildiğinde onun tekrar tahta çıkması ve Fas’ın bağımsızlığını kazanması için konferansları, dersleri ve telifleriyle çaba gösterdi. Râbıtatü ulemâi’l-Mağrib’in kurucularından ve Cem‘iyyetü ulemâi’l-ıslâh ve’l-irşâd’ın üyelerindendi. I. İdrîs es-Senûsî, Muhammed Zekî İbrâhim, Saîd Ramazan gibi doğu İslâm dünyasındaki ıslah yanlısı devlet ve ilim adamlarıyla yakın ilişki kurdu. 26 Şâban 1384 (30 Aralık 1964) tarihinde Selâ’da vefat etti ve Kettâniyye Zâviyesi hazîresinde defnedildi. Hakkında bilgi veren diğer kaynakların aksine vefat tarihinin 16 Şâban (Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, II, 1077) veya 29 Şâban (Maʿlemetü’l-Maġrib, XX, 6762) olarak verilmesi yanlış olmalıdır.

Kettâniyye tarikatının ihyası, Fas şehirleri yanında doğu İslâm dünyasında bu tarikatın zâviyelerinin açılması, şeyhlerinin biyografilerinin tesbiti ve eserlerinin zayi olmaktan kurtarılması, tarikat evrâd ve ezkârının derlenip açıklanması hususunda önemli rol oynayan Muhammed Bâkır’ın mezhep taassubundan uzak, ictihad yanlısı, sahih hadislerle ameli yerleşik mezhep hükümlerine tercih eden, görüşlerini açıkça dile getirmekten çekinmeyen bir âlim olduğu, hadis, fıkıh, tefsir, tasavvuf, tarih ve ensâb konularında küçüklü-büyüklü 100 civarında eser yazdığı kaydedilir. Muhammed Hamza b. Ali b. Müntasır el-Kettânî, annesi Nüzhet bint Abdurrahman el-Kettâniyye’nin dedesi olan Muhammed Bâkır el-Kettânî hakkında Laḥẓatü’l-ḥisân fî tercemeti’l-İmâm Muḥammed el-Bâḳır el-Kettânî ve Naṣbü’l-meʾâs̱ir li-tercemeti ceddî el-İmâm Muḥammed el-Bâḳır adıyla iki eser telif etmiştir.

Eserleri. 1. Tercemetü’ş-Şeyḫ Muḥammed el-Kettânî eş-şehîd: Eşrefü’l-emânî fî tercemeti’ş-Şeyḫ Sîdî Muḥammed el-Kettânî. Müellif önce babasının biyografisine dair Dâʾiretü’l-ʿulûm ve’l-maʿârifi’l-Kettâniyye adıyla sekiz ciltlik bir eser yazmış, ardından bunu ihtisar ederek et-Tâcü’l-muraṣṣaʿ bi’l-cevheri’l-ferîd fî tercemeti’ş-Şeyḫ el-İmâm Muḥammed el-Kettânî eş-şehîd adlı üç ciltlik bir kitap telif etmiş, daha sonra onu da kısaltıp bu sonuncu eserini meydana getirmiştir. Müellifin babasının anne ve baba tarafından nesebi, yetişmesi, tahsili, hocaları, tarikatı, evrâdı, eserleri, şiirleri, önemli sözleri, görüşleri, kendisi hakkında söylenen sözler ve yazılan şiirler, talebeleri, seyahatleri, çektiği sıkıntılar vb. konulara yer verdiği bu eser babasının ıslah düşüncesi, Fas’ın bağımsızlığı için verdiği mücadele, tarikatın liderliği konusunda amcası Abdülhay el-Kettânî ile olan ihtilâfları ve kraliyet ailesiyle ilişkilerine dair hususlarda önemli bir belge niteliğindedir (Rabat 1962; nşr. Nûrülhüdâ Abdurrahman el-Kettânî, Beyrut 1426/2005). 2. Ġunyetü’l-müstefîd fî mühimmi’l-esânîd. Fas ulemâsı yanında Hicaz, Kahire ve Şam’da ders ve icâzet aldığı hocalarının kısa biyografileriyle “el-hadîsü’l-müselsel bi’l-evveliyye”, Buhârî ve Müslim’in sahihleri, el-Muvaṭṭaʾ ve Mâlikî fıkhına dair kendi isnadları hakkındadır (Tıtvân 1376; Kahire 1430/2009). 3. Ravżâtü’l-cennât fî mevlidi ḫâtemi’r-risâlât (Żiyâʾü’l-enâm) (Rabat 1975; nşr. Abdurrahman b. Muhammed Bâkır el-Kettânî – Muhammed b. Muhammed Bâkır el-Kettânî, Beyrut 1425/2004). 4. Yevâḳītü’t-tâci’l-vehhâc fî ḳıṣṣati’l-isrâ ve’l-miʿrâc (Rabat 1978; nşr. Abdurrahman b. Muhammed el-Kettânî – Muhammed b. Muhammed el-Kettânî, Beyrut 2009). 5. el-Mîzânü’l-evfâ bi-kelimi’l-Muṣṭafâ. Kırk hadis derlemesidir (nşr. Hişâm b. Muhammed Haycer el-Hasenî – Muhammed Hamza el-Kettânî, müellifin Tenbîhü’l-ġāfilîn fi’l-emr bi’ẕ-ẕikr ve fażli’ẕ-ẕâkirîn, Cevâmiʿu’l-ḫayr fî feżâʾili’ẕ-ẕikr ve Ḫazînetü’l-yüsr fî feżâʾili’ẕ-ẕikr adlı risâleleriyle birlikte, Beyrut 2009).

Kettânî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Evḍaḥu’l-mesâlik fi’ḫtiṣâri Muvaṭṭâʾi’l-İmâm Mâlik, Nefeḥâtü’l-ʿıṭri’ş-şeẕî fi’ḫtiṣâri Câmiʿi’t-Tirmiẕî, Eshelü’l-maḳāṣıd fî esânîdi’ş-şeyḫ el-vâlid, Ṭabaḳātü’l-Kettâniyyîn ṭarîḳaten (Fas’ın muhtelif şehirlerindeki Kettâniyye tarikatı şeyhlerinin biyografilerine dair sekiz ciltlik bir eserdir), el-Kevâkibü’z-zâhiye fî aʿlâmi’ş-şuʿbeti’l-Kettâniyyeti’l-vâfire, Sirâcü’l-mürîdîn fî şerḥi virdi’s-sâdâti’l-Kettâniyyîn, el-Fütûḥâtü’l-ḳayyûmiyye fî şerḥi’ṣ-Ṣalâti’l-ünmûzeciyye, en-Nefeḥâtü’l-Muḥammediyye fi’l-ḫuṭabi’l-Bâḳıriyye, Îḳāfü’n-nübelâʾ bi-terâcimi cemâʿatin min ʿâlimâti’n-nisâʾ, Ḳademü’r-rusûḫ fî muʿcemi’ş-şüyûḫ, Fetḥu’l-bârî fî esânîdî li-müʾellefâti’l-Buḫârî, Levâmiʿu’l-leʾâlî fi’l-erbaʿîne’l-Bâḳıriyyeti’l-ʿavâlî, et-Teysîr fî esânîdinâ ilâ kütübi’t-tefâsîr, et-Tibyân li-feżâʾili’l-Ḳurʾân, Bustânü’l-ʿirfân fî baʿżi mâ yeteʿallaḳ bi’l-Ḳurʾân, el-Cevâhirü’ş-şeffâfetü’l-ġāliye fî tefsîri baʿzi’l-âyâti’l-Ḳurʾâniyye, el-Besâtînü’z-zâhiye fî mevlidi nebiyyi’l-insâniyye, Delîlü’l-ḫayrât fi’ṣ-ṣalât ʿalâ ḥatmi’r-risâlât, el-Fetḥu’l-mübîn fi’t-tevessül bi-seyyidi’l-mürselîn, el-Ecvibetü’l-fıḳhiyye ve’l-ḥadîs̱iyye ve’ṣ-ṣûfiyye, Sedyü’l-mürîdîn muḫtaṣaru Menâzili’s-sâʾirîn, Ravżü ehli’l-cenne fi’l-iʿtiṣâm bi’l-Kitâb ve’s-Sünne, es-Sirâcü’l-münîr fî cemʿi mâ ʿas̱ertü ʿaleyhi min resâʾili ceddî eş-Şeyḫ ʿAbdilkebîr (Kettânî’nin yazma nüshaları Selâ’daki el-Hizânetü’l-Bâkıriyyetü’l-Kettâniyye’de bulunan eserlerinin bir listesi için bk. Muhammed Bâkır el-Kettânî, Tercemetü’ş-şeyḫ, s. 251-257).

BİBLİYOGRAFYA
Muhammed Bâkır el-Kettânî, Tercemetü’ş-şeyḫ Muḥammed el-Kettânî eş-şehîd: Eşrefü’l-emânî fî tercemeti’ş-şeyḫ Sîdî Muḥammed el-Kettânî, Rabat 1962, s. 126, 129, 177, 240-246, 251-257; a.mlf., Ġunyetü’l-müstefîd fî mühimmi’l-esânîd, Tıtvân 1376, tür.yer.; Cirârî, Min Aʿlâmi’l-fikri’l-muʿâṣır bi’l-ʿUdveteyn: er-Rabâṭ ve Selâ, Rabat 1391/1971, II, 101-102; a.mlf., et-Teʾlîf ve nehḍatühû bi’l-Maġrib fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn min 1900 ilâ 1972, Rabat 1406/1985, s. 112-119; İdrîs b. Mâhî el-Kaytûnî, Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-Maġribiyye, Selâ 1988, s. 299; J. Cagne, Nation et nationalisme au Maroc, Rabat 1988, s. 422, 423, 426; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Sellü’n-niṣâl li’n-niḍâl bi’l-eşyâḫ ve ehli’l-kemâl: Fihrisü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1997, s. 197; a.mlf., İtḥâfü’l-müṭâliʿ bi-vefeyâti aʿlâmi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve’r-râbiʿ (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1997, II, 584; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-muʿâṣırîn: Vefeyât 1315-1424 (1897-2003), Riyad 1425/2004, II, 548; Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Nes̱rü’l-cevâhir ve’d-dürer fî ʿulemâʾi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer, Beyrut 1427/2006, II, 1077; Hamza b. Tayyib el-Kettânî – M. Hamza b. Ali el-Kettânî, “Kettânî, Muḥammed el-Bâḳır”, Maʿlemetü’l-Maġrib, Selâ 1425/2004, XX, 6761-6762.