KEVÂKİBÎ, Muhammed b. Hasan

1018 (1609) yılında Halep’te doğdu ve orada yetişti. Babasının amcası Muhammed b. Muhammed el-Kevâkibî ve Cemâleddin el-Bâbûlî başta olmak üzere birçok âlimden ders aldı. Aklî ve naklî ilimlerde kendisini yetiştirerek genç yaşta eser vermeye başladı. Halep müftülüğüne tayin edildi. Ömrünün sonuna kadar devam ettirdiği görevi boyunca öğretim faaliyetlerini de sürdürdü ve aralarında Bahşî ve Berzencî gibi önemli şahsiyetlerin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Devrinin ilim ve devlet adamlarının övgü ve saygısını kazanan Kevâkibî’nin bunlardan bazılarıyla istişarî mahiyetli yazışmaları olmuştur. Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi tarafından kendi makamına lâyık görüldüğü de rivayet edilir. Şair ruhlu bir kişiliği olan Kevâkibî, nezaket ve alçak gönüllülüğü yanında herkesin seviyesine hitap edebilme kabiliyeti sayesinde köklü beşerî ilişkiler geliştirmeyi başarmıştır. Zillet ve acziyet hissi doğuran bazı günahların kibre sevkeden taatlerden evlâ olduğunu söyleyerek nezih eğlence ve mûsiki meclislerine katıldığı da belirtilir. Kevâkibî 3 Zilkade 1096 (1 Ekim 1685) tarihinde vefat etti.

Eserleri. 1. Manẓûmetü’l-Kevâkib. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin fıkıh usulüne dair Menârü’l-envâr’ının manzum şeklidir (Kahire 1317).

2. İrşâdü’ṭ-ṭâlib ilâ Manẓûmeti’l-Kevâkib. Bir önceki eserin bizzat müellifi tarafından yapılan şerhidir (Kahire 1322; I-II, Bulak 1322-1324). Oğlu Ahmed de bu şerhe el-Mebâḥis̱ü’l-ʿacâʾib ʿalâ şerḥi Manẓûmeti’l-Kevâkib adıyla bir hâşiye kaleme almıştır.

3. el-Ferâʾidü’s-seniyye. Sadrüşşerîa’nın en-Nuḳāye’sinin manzum şeklidir (İstanbul 1329).

4. el-Fevâʾidü’s-semiyye. Bir önceki eserin Kevâkibî tarafından yapılan şerhidir. Oğlu Ahmed’in bu kitap üzerine de bir hâşiyesi vardır. Kevâkibî’nin yukarıdaki dört eseriyle Abdullah b. Abdurrahman el-Hanbelî’nin el-Levâmiʿu’ż-żiyâʾiyye’si bir arada neşredilmiştir (I-II, Bulak 1322-1324).

5. el-Fetâva’l-Kevâkibiyye. İbrâhim b. Muhammed el-Bahşî tarafından derlenmiştir.

6. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Mevâḳıf. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin Adudüddin el-Îcî’nin el-Mevâḳıf’ına yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1618).

7. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti Saʿdî ʿalâ Envâri’t-tenzîl. Beyzâvî’nin tefsirine Sâdullah Sâdî Çelebi’nin yaptığı hâşiye üzerine eleştirel bir çalışma olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde birçok yazma nüshası mevcuttur (meselâ bk. Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 61; Âşir Efendi, nr. 16; Ayasofya, nr. 316).

8. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-ʿİṣâm ʿalâ Envâri’t-tenzîl. İsâmüddin el-İsferâyinî’nin Beyzâvî tefsiri hâşiyesinin hâşiyesidir. Bunun da Süleymaniye Kütüphanesi’nde çeşitli yazmaları bulunmaktadır (meselâ bk. Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 60; Âşir Efendi, nr. 15; Ayasofya, nr. 358).

9. Tefsîrü Ḳavlihî Teʿâlâ “İnne’llāhe yüdḫılü’lleẕîne âmenû …” (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1195, vr. 1-5).

10. Risâle fî kevni’n-nebî ḥayyen ʿale’d-devâm (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1348; Reşid Efendi, nr. 447; yukarıdaki eserlerin yazmaları için ayrıca bk. Hitti, s. 394; Brockelmann, GAL, II, 251, 409; Suppl., II, 433; Mach, s. 34, 94).

BİBLİYOGRAFYA

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 437-439.

İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 77-78.

Râgıb et-Tabbâh, İʿlâmü’n-nübelâʾ bi-târîḫi Ḥalebi’ş-şehbâʾ, Halep 1344/1926, VI, 380-387.

Serkîs, Muʿcem, II, 1576.

Philip K. Hitti v.dğr., Descriptive Catalog of the Garret Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton 1938, s. 394.

Brockelmann, GAL, II, 251, 409; Suppl., II, 433.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 61, 142, 311; II, 583.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 298-299.

Karatay, Arapça Basmalar, s. 397.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 321.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IX, 182.

a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 623.

M. Cemâleddin eş-Şurbacî, Ḳāʾime bi-evâʾili’l-maṭbûʿâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa bi-Dâri’l-kütüb, Kahire 1383/1963, s. 84, 90, 105.

R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garret Collection Princeton University Library, Princeton 1977, s. 34, 94.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, II, 516.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 135.

Abdullah Mustafa el-Merâgī, el-Fetḥu’l-mübîn fî ṭabaḳāti’l-uṣûliyyîn (nşr. Abdülhamîd Ahmed Hanefî), Kahire, ts., III, 109.