Ebü’l-Fazl Rüknüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Emîrveyh el-Kirmânî (ö. 543/1149)
Şevval 457’de (Eylül 1065) Kirman’da doğdu. Burada babasından, daha sonra yerleştiği Merv’de ise Muhammed b. Hüseyin el-Ersâbendî ve Ubeydullah b. Muhammed b. Erdeşîr el-Hişâmî’den hadis dinledi. Horasan bölgesinde Hanefî âlimlerinin imamı durumunda olan Kirmânî’den ders alanlar arasında el-Ensâb müellifi Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Tâceddin Abdülgafûr b. Lokmân el-Kerderî, Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî, Muhammed b. Abdürreşîd el-Kirmânî, Ömer b. Abdülkerîm el-Versekî bulunmaktadır. Eserleri Horasan ve Irak bölgesinde yayılmış olan Kirmânî 20 Zilkade 543 (1 Nisan 1149) tarihinde Merv’de vefat etti.
Eserleri. 1. et-Tecrîd (et-Tecrîdü’r-Rüknî). Fıkha dair olan eser (Murad Molla Ktp., nr. 1084) müellifin öğrencisi Tâceddin el-Kerderî tarafından el-Müfîd ve’l-mezîd adıyla şerhedilmiştir (Beyazıt Devlet Ktp., Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, nr. 181).
2. el-Îżâḥ. Kureşî, İbn Kutluboğa ve daha sonra gelen Hanefî tabakat müellifleri, Kirmânî’nin et-Tecrîd’e el-Îżâḥ adıyla bir şerh yazdığını belirtiyorlarsa da Cârullah Efendi bölümünde kayıtlı nüshanın üstüne Veliyyüddin Cârullah tarafından düşülen notta bu eserin et-Tecrîd’in değil Muḫtaṣarü’l-Kerḫî’nin şerhi olduğu, el-Îżâḥ ve ardından yazılan et-Tecrîd’in önsözlerinin de bunu gösterdiği belirtilmiş, dolayısıyla Kureşî ile İbn Kutluboğa’nın verdiği bilginin yanlış olduğuna dikkat çekilmiştir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 586, Esad Efendi, nr. 964; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1230; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 540; ayrıca bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1635, dipnot 2).
3. Şerḥu’l-Câmiʿi’l-kebîr. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’ye ait eserin şerhidir. Yazma nüshalarında Nüketü’l-Câmiʿi’l-kebîr, İşârâtü’l-Câmiʿi’l-kebîr ve el-İşârât ilâ nüketi’l-Câmiʿi’l-kebîr adlarıyla da anılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1554, Lâleli, nr. 804; İÜ Ktp., AY, nr. 3275; ayrıca bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 289).
4. Fetâvâ (Fetâvâ Ebi’l-Fażl) (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 626). Kirmânî’nin fetvalarını ayrıca, Rükneddin Muhammed b. Abdürreşîd el-Kirmânî diğer âlimlerin fetvaları ile birlikte Cevâhirü’l-fetâvâ adlı eserde bir araya getirmiş, bu eserin birçok nüshası günümüze ulaşmıştır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 586; Cârullah Efendi, nr. 921; Çorlulu Ali Paşa, nr. 266; Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 401).
Kâtib Çelebi, Kirmânî’nin Kitâbü’l-Ḥayż adlı bir eserinden daha bahsetmektedir (bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1414).
BİBLİYOGRAFYA
Sem‘ânî, el-Ensâb, X, 401.
a.mlf., et-Taḥbîr fi’l-muʿcemi’l-kebîr (nşr. Münîre Nâcî Sâlim), Bağdad 1395/1975, I, 405-406.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XX, 206.
Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, II, 388-390.
İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî men ṣannefe mine’l-Ḥanefiyye (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 122.
Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire 1396/1976, s. 64.
Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (Lecne), I, 287-288.
Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, IV, 302-303.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 211, 345; II, 1220, 1414, 1635.
Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 91-92, 176.
Brockelmann, GAL, I, 462-463; Suppl., I, 289, 641.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 65 numaralı sayfada yer almıştır.