KIRZIOĞLU, Mehmet Fahrettin (1917-2005) Genel Türk tarihçisi.
Müellif: S. Esin Dayı
10 Mart 1917’de Kars’ın Susuz ilçesine bağlı Mamaş (Kırçiçeği) köyünde doğdu. Babası Mehmed Derviş Efendi’dir. Annesi Hesna Hanım’ı çok küçük yaşta kaybedince dedesi Şerifoğlu Asker Ağa tarafından yetiştirildi. 1931’de Kars Ortaokulu’ndan mezun oldu. O tarihlerde Kars’ta lise bulunmadığı için lise tahsilini Erzurum’da ücretli-yatılı olarak 1934’te tamamladı. Aile çevresinden edindiği bilgi birikimi sayesinde erken yaşlarda Kars’ın tarihi, kültürü ve coğrafyasıyla ilgilendi, araştırmalar yaptı. Önceleri bölgesel olarak başladığı çalışmalarını genel Türk tarihi ve kültürüne de yaydı. İlk yazıları on yedi yaşında iken Kars Halkevi dergisi Doğuş’ta çıktı. Aynı dergide 1939 Haziranından itibaren Kars tarihi, kültürü ve önemli şahsiyetleri hakkında yazıları yayımlandı. Bu arada 1934 Haziranından sonra bir yıl süreyle Zarşat’ta Arpaçay maliye tahsil müfettişliği görevinde bulundu. Bu görevi esnasında doksan altı köyü dolaşıp folklor ve halk edebiyatıyla ilgili araştırma ve derlemeler yaptı. 1935-1936’da İstanbul Tıp Fakültesi’nde okudu, ancak ailevî sebeplerle Kars’a geri döndü. On ay kadar Kars Posof merkezinin kazası Digor’da hususi muhasebe tahsil müfettişi olarak çalıştı.
1937 Mayısında askere alındı. Topçu yedek subayı olarak 1938’de Sarıkamış’ta bulundu. Terhis edildikten sonra 1938-1941 yıllarında Kars Lisesi’nde Türkçe dersi yardımcı öğretmenliği görevinde bulundu. 1941’de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne girdi. 1943-1944 yıllarında ikinci askerliği de Sarıkamış’ta geçti. Askerlik sonrası döndüğü yüksek tahsilini Mart 1946’da tamamladı. 1948-1951’de Kars Lisesi’nde, 1951-1957 yıllarında Diyarbakır’da Ziya Gökalp Lisesi’nde ve bir süre Diyarbakır Öğretmen Okulu’nda tarih öğretmenliği yaptı. Bu son görevi sırasında Kürtler’in soyuna dair çalışmalara ağırlık verdi. Şehrin kültür hayatıyla ilgilendi. Diyarbakır Turizm ve Tanıtma Derneği’ni kurduğu gibi İç Oğuz ve Kara-Amid dergilerini yayımladı. Burada çıkan Yeni Şark, Şark Postası ve Yeni Diyarbakır Sesi gazetelerine makaleler yazdı. Diyarbakır’da iken Türk tarihi yanında Türk dili ve folkloruyla ilgili çalışmalarından dolayı 17 Eylül 1953’te Türk Dil Kurumu üyeliğine seçildi. 1957’de Adapazarı Lisesi’ne tayin edildi. 1961 yılına kadar Arifiye Öğretmen Okulu’nda tarih öğretmenliği yaptı. 1961’de Ankara’da Öğretmeni İşbaşında Yetiştirme Bürosu’nda şube müdürü oldu. Bir ara Devlet Planlama Teşkilâtı Sosyal İşler Dairesi’nde ve Devlet Bakanlığı Özel İstatistiki Bilgiler Grubu’nda tarih araştırmaları uzmanı olarak çalıştı. 1966’da Millî Eğitim Bakanlığı Arşiv Dairesi’nde müdür yardımcılığı görevinde bulundu. Bu sırada çalıştığı Türk Ansiklopedisi’ne birçok madde yazdı. Hocası Akdes Nimet Kurat ile doktora çalışmalarını da sürdürdü. 1967’de Osmanlılar’ın Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590) adlı teziyle doktor unvanını aldı.
Aynı yıl Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne öğretim görevlisi olarak tayin edildi. Doçentlik dil eğitimi için 1972-1973 yıllarında Fransa’da bulundu. 1975’te Kür ve Çoruh Boylarında Kıpçaklar ve Atabek Beğliği adlı doçentlik teziyle Tarih Bölümü Ortaçağ Kürsüsü’nde doçent oldu. 1976-1983 yıllarında Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Tarih Bölümü başkanlığı yaptı. 1982’de Anı Şehri Tarihi adlı teziyle profesörlüğe yükseltildi. Ayrıca 1982-1984 yıllarında Dışişleri Bakanlığı Araştırma Dairesi’nde arşiv uzmanı olarak çalıştı. 1984’te Atatürk Üniversitesi’ndeki görevinden kadrosuzluk sebebiyle ayrılmak zorunda kaldı ve Ankara Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarih Bölümü’ne girdi, buradan 16 Mayıs 1985’te emekliye ayrıldı ve aynı bölümde 1990 yılına kadar ders vermeyi sürdürdü. 1995-2001 yıllarında Türk Tarih Kurumu aslî üyeliği yaptı. Fahrettin Kırzıoğlu 10 Şubat 2005’te vefat etti.
Fransızca, İngilizce, Arapça ve Farsça bilen Kırzıoğlu’na geniş bilgisi ve güçlü hâfızasından dolayı “ayaklı kütüphane” ve konferans vermek amacıyla çok seyahat ettiğinden “Evliya Çelebi” gibi unvanlar yakıştırılmıştır. Tarih ve dil çalışmaları yanında sosyal ve kültürel hayatta da aktif rol oynamış, birçok cemiyetin kuruculuğunu ve yöneticiliğini yapmıştır. Ayrıca Türk Yurdu, Türk Dili, Türk Tarihi-Belleten, Türk Kültürü, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Türk Dünyası, Tanin, Tasvir, Son Havadis, Tercüman, Ortadoğu başta olmak üzere çok sayıda dergi ve gazetede yazıları yayımlanmış, ilk kalem denemelerinde Mamaşlı M. Kuzu, Karslı M. Kuzu, M. Ilgar, K. Mehmet Ilgar, Serhadlaroğlu, Timuçin, Karsaklı, Mehmed F. Karsaklı, M. Karsaklı gibi takma adlar kullanmıştır. Halk edebiyatıyla da yakından ilgilenen Kırzıoğlu öncelikle adım adım dolaştığı Kars ve çevresindeki yazılı ve sözlü şiir, destan gibi eserleri derleyerek geniş bir arşiv oluşturmuştur. Çalışmaları çoğunlukla Doğu, Güney, Kuzey Anadolu ve Kafkasya üzerine olup bu bölgelerin tarihi, coğrafyası, dili, kültürü, tarihî şahsiyetleri ve folkloruyla ilgilidir.
Eserleri. Kırzıoğlu Türk tarihiyle ilgili çeşitli konularda birçok eser, makale ve tebliğ kaleme almış olup kitaplarının belli başlıları şunlardır: Kars: Coğrafya, Tarihçe ve Karslı Büyükler (İstanbul 1943), Kars’ın Kurtuluş Hatırası (Kars 1950), Kars Tarihi (I, İstanbul 1953), Dede Korkud Oğuznameleri (I. Kitab, İstanbul 1952), Dede Korkud Oğuznameleri (II. Kitab, Erzurum 1975), 1855 Kars Zaferi (İstanbul 1955), Kara Amid (Diyarbekir) Tarihçesi ve Abidelerinin Küçük Kılavuzu (Diyarbakır 1956), Yazılı Vesikalara Göre Ziya Gökalp Müzesi ve Ziya Gökalp (İstanbul 1956), Millî Mücadele’de Kars, I. Kitap-Belgeler (İstanbul 1960), Kürtlerin Kökü (I. Bölüm, Ankara 1963), Her Bakımdan Türk Olan Kürtler (Ankara 1964), Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi 1918-1920 (Ankara 1970), Karapapaklar (Erzurum 1972), Osmanlıların Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590) (Erzurum 1975), Yukarı Kür ve Çoruh Boylarında Kıpçaklar (Erzurum 1976), Kars-Arpaçayı Boyları Eski Merkezi Anı Şehri Tarihi (1018-1236) (Ankara 1982), Dağıstan-Aras-Dicle-Altay ve Türkistan Türk Boylarından Kürtler (Ankara 1984), Kâzım Karabekir (Ankara 1991), Karadeniz Bölgesindeki Türk Boylarından Lazlar ve Hemşinlilerin Tarihçesi (broşür, Ankara 1994), Târihçe-i (Gazavât-i) Dağıstân (İstanbul 2000).
Bazı önemli makaleleri de şunlardır: “Köroğlu Boylarında Oğuz Düzeni Sayıları” (Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara 1966, s. 363-413); “Selçukluların Anı’yı Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri” (Selçuklu Araştırmaları Dergisi, II [Ankara 1970], 1971, s. 111-139); “Lazlar/Çanarlar” (TTK Bildiriler, VII [1973], I, 420-445); “Şarkî Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkezi ‘Karar Defterindeki Kararların Suretleri’” (Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, sy. 5 [Erzurum 1973], s. 153-162); “Gazi’nin Kuzeydoğu Gezileri, Eylül-Ekim 1924” (Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağanı, Erzurum 1974, I, 133-188); “Gürcistan’da Eski Türk İnanç ve Geleneklerinin İzleri” (I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, IV, 141-166); “1593 Yılı Osmanlı Vilâyet Tahrir Defterinde Anılan Gence-Karabağ Sancakları Ulus ve Oymakları” (Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi: A. Caferoğlu Özel Sayısı, Ankara 1979, s. 199-222); “Mustafa Kemal Paşa-Erzurum İlişkileri Üzerine Belgeler (1919-1920)” (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, VII/21 [1991], s. 223-283). Kırzıoğlu ayrıca Bayatî Hasan’ın Câm-ı Cem-âyîn (İstanbul 1949) ve Ziya Gökalp’in Malta Konferansları (Ankara 1977) adlı eserlerini neşretmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
S. Esin (Derinsu) Dayı, “Sayın Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu’nun Hayat Hikayesi”, Atatürk Dergisi, Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu özel sayısı, IV/2, Erzurum 2004, s. 1-9; a.mlf., “Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu’nun Bilim Hayatı”, a.e., s. 11-36.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 64-65 numaralı sayfalarda yer almıştır.