Tam künyesi Ebü’l-Abbas Bedreddin Ahmed b. Saîd b. Abdülvâhid olan ve Bedreddin eş-Şemmâhî diye anılan müellif, Kitâbü’l-Îżâḥ fi’l-fıḳh adlı eserin sahibi Ebû Sâkin Âmir b. Ali eş-Şemmâhî’nin neslindendir. Doğum tarihi 840-850 (1436-1446) yılları arasında tahmin edilmektedir. Şemmâhî, Ebû Afîf Sâlih b. Nûh et-Tendemîretî’den ilk bilgileri aldıktan sonra ilmî seyahatlere çıktı. Libya ve Tunus’ta Celîl el-Beydemûrî, Yûnus b. Muhammed, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Âmir ve Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Ahmed gibi hocalardan tahsilini tamamladı. Aralarında Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. İbrâhim el-Hevvârî’nin de bulunduğu birçok öğrenci yetiştirdi. Bunun yanında eser yazma faaliyetlerini sürdüren Şemmâhî Cemâziyelevvel 928’de (Nisan 1522) vefat etti ve Cebelinefûse’de bulunan Yefren beldesinde yahut bazı rivayetlere göre Cerbe’de defnedildi. Şemmâhî’nin Kitâbü’s-Siyer dışında kaynaklarda adı geçen eserleri şunlardır: İʿrâbü’l-Ḳurʾân, Şerḥu Risâleti metni’d-diyânât fi’t-tevḥîd (Ebû Sâkin Âmir b. Ali eş-Şemmâhî’ye ait risâlesinin şerhidir), Muḫtaṣarü’l-ʿAdl ve’l-inṣâf, Şerḥu Muḫtaṣari’l-ʿAdl ve’l-inṣâf (bunların ilki, Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. İbrâhim el-Vercelânî’nin usûl-i fıkıhla ilgili el-ʿAdl ve’l-inṣâf’ının muhtasarı, diğeri ise bu muhtasarın şerhidir), Şerḥu Mereci’l-baḥreyn (Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî’ye ait felsefe ve mantıkla ilgili metnin şerhidir), İʿrâbü müşkili’d-Deʿâʾim (Ahmed b. Nazar es-Semâilî el-Umânî’nin ed-Deʿâʾim adlı eserinin anlaşılması güç yerlerini açıklamak amacıyla yazılmıştır), Resâʾil fî ʿilmi’l-kelâm ve’l-fıḳh (Şemmâhî, Kitâbü’s-Siyer, neşredenin mukaddimesi, I, d-e).
Şemmâhî’nin günümüze ulaşan tek eseri Kitâbü’s-Siyer’dir. Müellif kitabının mukaddimesinde, “el-emîrü’l-âdil” olarak nitelediği Ebû Abdullah isimli şahıstan gelen bir mektup üzerine İbâzıyye’nin gizlenme yahut ortaya çıkış gibi çeşitli dönemleri, imamlar ve kumandanlarla ilgili bilgileri ve fırka mensuplarının menkıbelerini ihtiva eden çalışmasını telif ettiğini belirtir. Eserine çok kısa olarak Hz. Peygamber’in sîretiyle başlar. Ardından dört halifenin hayatını özetler. Muâviye b. Ebû Süfyân tarafından kurulan Emevî Devleti, onun valilerinin âdil olmayan hareketleri ve buna karşı gösterilen tepkilerden bahsedilen bölümde Ziyâd b. Ebîh’in haksız davranışlarına ve daha sonra Emevîler aleyhindeki mücadelesini sürdüren Mirdâs b. Üdeyye’nin hareketlerine genişçe yer verilir.
“Tâbiîn tabakası” adı altında başta Ebû Bilâl Mirdâs b. Üdeyye, kardeşi Urve, Câbir b. Zeyd el-Ezdî, Abdullah b. İbâz, İmrân b. Hıttân ve Ahnef b. Kays olmak üzere İbâzıyye fırkasınca muteber kabul edilen yirmi civarındaki şahsın biyografisi ele alınır. Tebeu’t-tâbiîn tabakasında ise başta Ebû Ubeyde Müslim b. Ebû Kerîme, Ebû Hamza el-Eş‘as, Ebû Süfyân Kanber, Muhammed b. Habîb, Muhammed b. Seleme ve İmâre b. Hayyân gibi İbâzıyye açısından önemli olan yirmi beş kadar şahsın biyografisine yer verilir. Ardından Ebû Ubeyde Müslim b. Ebû Kerîme’nin öğrencisi olan Rebî‘ b. Habîb’in mensuplarının zikredildiği tabakada yirmi dokuz biyografi kaydedilir.
Kitabın dörtte üçünden fazla bir hacme sahip bulunan bundan sonraki bölümde Mağrib’de yetişen şahsiyetlerin biyografisi ele alınır. Burada başta “Hameletü’l-ilm” adıyla bilinen ve mezhebi Kuzey Afrika’ya taşıyan Ebü’l-Hattâb el-Meâfirî, Abdurrahman b. Rüstem, Ebû Dürâr el-Gadâmisî, Ebû Dâvûd el-Kıbillî ve Âsım es-Sidrâtî olmak üzere İbâzıyye mezhebine mensup 650’yi aşkın kişinin biyografisine kronolojik sıraya göre yer verilir.
Şemmâhî’nin Siyer’i incelendiğinde önceki müelliflerden Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ebû Bekir el-Vercelânî’nin Kitâbü’s-Sîre ve aḫbâri’l-eʾimme, Dercînî’nin Kitâbü Ṭabaḳāti’l-meşâyiḫ bi’l-Maġrib ve Ebü’l-Kāsım Muhammed b. İbrâhim el-Berrâdî’nin el-Cevâhirü’l-münteḳāt adlı eserlerinden derlenmiş olduğu, bu arada tamamlayıcı bazı tarihî bilgilerin verildiği görülür. Dolayısıyla Kitâbü’s-Siyer önceki tabakat kitaplarının geliştirilmiş bir ürünü olarak değerlendirilmelidir.
Kitâbü’s-Siyer’in taş baskısı, aradaki bir basamakla müellif hattı nüshaya ulaşan bir yazmaya dayanılarak Muhammed b. Yûsuf el-Bârûnî ve Süleyman b. Mes‘ûd en-Nefûsî tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1301). Bu baskının sonuna X. (XVI.) yüzyıl âlimlerinden Muhammed b. Zekeriyyâ b. Mûsâ el-Bârûnî’nin Nisbetü dîni’l-müslimîn adlı mensur ve manzum risâlesi, Vehbiyye, Zenâte, Hevvâre, Levâte ve Cebelinefûse’deki mescid ve musallâlarla ilgili bir diğer risâle de eklenmiştir. Eserin bir tanıtıcı mukaddime ilâvesi ve bazı açıklayıcı dipnotlarıyla birlikte ikinci baskısını Ahmed b. Suûd es-Seyâbî iki cilt halinde gerçekleştirmiştir (Maskat 1407/1987). Kitâbü’s-Siyer’in bazı kısımları Masqueray tarafından Fransızca’ya çevrilerek Chronique d’Abou Zakaria’da yayımlanmıştır (Cezayir 1879, s. 325 vd.).
BİBLİYOGRAFYA
Şemmâhî, Kitâbü’s-Siyer (nşr. Ahmed b. Suûd es-Seyâbî), Maskat 1407/1987; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, d-e.
Serkîs, Muʿcem, I, 1141-1142.
Brockelmann, GAL, II, 240; Suppl., II, 339.
Ethem Ruhi Fığlalı, İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Ankara 1983, s. 12-13.
M. Bencheneb, “Şemmâhî”, İA, XI, 406.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 115 numaralı sayfada yer almıştır.