KONEVÎ, Cemâleddin

Çağdaşı tarihçilerden İbn Habîb el-Halebî 692 (1293) yılında doğduğunu zikrederken İbn Râfi‘ doğumu için 694 (1295) tarihinin kaydedildiğini belirtir. Babasının lakabından dolayı İbnü’s-Sirâc olarak da tanınmıştır. Babasından ve devrin diğer âlimlerinden ders aldı. Fıkhın yanı sıra usul, hadis ve kelâmda da bilgi sahibi olup zamanında Hanefî ulemâsının önde gelenlerindendi. 759 (1358) ve 766 (1365) yıllarında Dımaşk’ta Hanefî kādılkudâtlığı, Emeviyye Camii, Reyhâniyye ve Hâtuniyye medreselerinde müderrislik görevinde bulundu. İbn Habîb ve İbn Râfi‘in bildirdiğine göre Dımaşk’ta 770 yılı Zilhicce ayının son gününde (4 Ağustos 1369) vefat etti ve şehrin doğu kesiminde bulunan Sûfiyye Kabristanı’na defnedildi. Yine çağdaşlarından Kureşî’nin ölüm tarihi olarak ay belirtmeden 771 yılını zikretmesi bir günlük farkı ifade etmekte, Leknevî’nin verdiği 777 (1375) ve Ali el-Kārî’den naklettiği 781 (1379) tarihlerinin yanlış olduğu anlaşılmaktadır.

Eserleri. 1. el-Ġunye fi’l-fetâvâ. Kādîhan ve Zahîrüddin el-Buhârî gibi âlimlerin fetvalarına yer verilen eserde sıkça ortaya çıkan meseleler derlenmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1255 [II. cilt, müellif hattı]; Damad İbrâhim Paşa, nr. 699; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1464, 1465; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1036, 1037).

2. el-Münteḫab min vaḳfeyi’l-Hilâl ve’l-Ḫaṣṣâf. Hilâlürre’y diye bilinen Hilâl b. Yahyâ ve Hassâf’ın Aḥkâmü’l-vaḳf adlı eserlerinin cem‘ ve ihtisar edilmiş şeklidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2762 [müellif hattı], Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2003; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1344).

3. el-İʿcâz fi’l-iʿtirâż ʿale’l-edilleti’ş-şerʿiyye. Bir girişle beş bölümden meydana gelen eserde kitap, sünnet, icmâ, kıyas ve aklî delillerle istidlâl şekli ve bunlara karşı nasıl itiraz edileceği konusu ele alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3613; Şehid Ali Paşa, nr. 2762 [müellif hattı]; bu eserle üstteki eserin müellif hattı nüshaları mürekkebin bozulmasından dolayı okunamaz durumdadır).

4. el-Buġye (Buġyetü’l-ḳunye). Zâhidî’nin fıkha dair Ḳunyetü’l-münye adlı eserinin muhtasarıdır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1415; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1037).

5. Ḫulâṣatü’n-Nihâye fî fevâʾidi’l-Hidâye. Hüsâmeddin es-Siğnâkī’nin el-Hidâye üzerine yazdığı en-Nihâye adlı şerhin muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1622).

6. el-Ḳalâʾid fî şerḥi’l-ʿAḳāʾid (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1697; Lâleli, nr. 2321; Esad Efendi, nr. 1236). Tahâvî’nin ʿAḳāʾid’inin şerhidir.

7. el-Muʿtemed fî eḥâdîs̱i’l-Müsned. Ebû Hanîfe’nin Abdullah b. Muhammed el-Hârisî tarafından derlenen el-Müsned’inin muhtasarıdır (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 419). Bu eserini de el-Müstened adıyla şerhetmiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1732).

8. Muḳaddime (Risâle) fî refʿi’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1606; Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1186; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1344). Rükû tekbiri sırasında el kaldırmanın namazı bozacağı ve bu sebeple Şâfiî bir imama Hanefîler’in uyamayacağını ileri süren çağdaşı Hanefî âlimi İtkānî’ye reddiyedir (Dâvûdî, II, 311). İtkānî’yi bu görüşünden dolayı tenkit eden Leknevî, Konevî’nin risâlesinden övgüyle söz eder (el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 50, 207).

9. Münteḫab mine’l-Fetâva’l-kübrâ (Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., nr. 554). Sadrüşşehîd’in eserinin bazı ilâvelerle yapılan muhtasarıdır.

Bunlardan başka Konevî’nin kaynaklarda adı geçen eserlerinden bazıları da şunlardır: Müşriḳu’l-envâr fî müşkili’l-âs̱âr, et-Tefrîd fî Şerḥi’t-Tecrîd li’l-Ḳudûrî, Tehẕîbü Aḥkâmi’l-Ḳurʾân, el-Münhî (el-Müntehî) fî Şerḥi’l-Muġnî li’l-Ḫabbâzî, ez-Zübde fî şerḥi’l-ʿUmde (Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin ʿUmdetü’l-ʿaḳāʾid’inin şerhi).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Râfi‘, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas – Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1402/1982, II, 348-349.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, III, 435-436.

İbn Habîb el-Halebî, Teẕkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manṣûr ve benîh (nşr. Muhammed Muhammed Emîn), Kahire 1986, III, 336.

İbnü’l-Irâkī, eẕ-Ẕeyl ʿale’l-ʿİber (nşr. Sâlih Mehdî Abbas), Beyrut 1409/1989, I, 286-287; III, 587.

İbn Kādî Şühbe, Târîḫ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1994, III, 133, 260-261, 358-359.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 322-323.

İbn Nâsırüddin, er-Reddü’l-vâfir (nşr. Züheyr eş-Şâvîş), Beyrut 1400/1980, s. 209.

İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 70-71.

Nuaymî, ed-Dâris fî târîḫi’l-medâris (nşr. Ca‘fer el-Hasenî), Kahire 1988, I, 624.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, II, 310-311.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 346; II, 1143, 1148, 1168, 1229, 1357, 1692, 1732, 1749, 2032.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 50, 207.

Brockelmann, GAL, II, 97; Suppl., II, 90.