KÖYMEN, Mehmet Altay

13 Mayıs 1916’da Ankara Haymana’nın Deveci köyünde doğdu. Babası Çanakkale şehidlerinden Ali Rızâ Efendi, annesi Seyide Hanım’dır. İlkokulu Haymana’da okudu. Ardından girdiği (1929) Gazi Eğitim Enstitüsü İlköğretmen Okulu kapatılınca öğrenimini Adana Öğretmen Okulu’nda sürdürdü. İstanbul Haydarpaşa Öğretmen Okulu’ndan mezun oldu (1935). Haymana’nın Çalış köyünde kısa bir süre öğretmenlik yaptı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ni 1940 yılında bitirdi. Mehmed Fuad Köprülü’nün yanında hazırladığı, Muhammed b. İbrâhim’in Târîḫ-i Selcûḳıyân-ı Kirmân adlı eseri üzerindeki çalışmasıyla doktor unvanını aldı (1943). Bir yıl Gazi Eğitim Enstitüsü’nde tarih öğretmenliği yaptıktan sonra Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Ortaçağ Tarihi Kürsüsü’ne asistan tayin edildi (1944). 1948’de doçent oldu. Almanya, Fransa ve iki yıla yakın bir süre kaldığı İngiltere’de meslekî çalışma ve incelemelerde bulundu. 1958’de profesörlüğe yükseltildi. 1960’ta Almanya’da Freiburg Üniversitesi Orientalisches Seminar’da araştırmacı profesör olarak çalıştı. İran (1965), İngiltere (1966), Suriye (1969), İran ve Pakistan’da (1970-1971) bilimsel araştırmalar yaptı; Hamburg Üniversitesi’nde İslâm ve Türk tarihi, Türk dili dersleri okuttu (1975-1976). Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Genel Türk Tarihi Kürsüsü (1970-1982) ve Tarih Bölümü (1982-1984) başkanlıklarında bulundu. Emekli olduktan sonra 1987 başına kadar Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde, bir süre de Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi’nde sözleşmeli olarak ders okuttu. Uzun yıllar Ankara Üniversitesi’nin değişik fakültelerinde inkılâp tarihi, Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Selçuklu ve Ortaçağ Türk-İslâm tarihi, genel Türk tarihi dersleri verdi. Yerli ve yabancı pek çok bilimsel kurum ve kuruluşun üyeliklerine seçildi. Türk Ansiklopedisi’nde tarih müşavirliği, Türk Tarih Kurumu’nda Genel Türk Tarihi Bilim ve Araştırma Kolu başkanlığı ve üyeliği, Selçuklu Tarihi ve Medeniyeti Enstitüsü’nde genel sekreterlik, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı ve Kültür Bakanlığı’nda Kültür Eserleri Kurulu başkan yardımcılığı, 1000 Temel Eser Kurulu başkanlığı gibi idarî ve akademik görevlerde bulundu. 9 Aralık 1993’te Ankara’da vefat eden Köymen Cebeci Asrî Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Arapça, Farsça, İngilizce, Fransızca ve Almanca bilen, bibliyografik bilgisi çok geniş, metodu sağlam bir tarihçi olan Köymen, Büyük Selçuklu Devleti’nin oluşturduğu Ortaçağ Türk-İslâm tarihi ve medeniyeti sahasında ciddi, orijinal araştırmalar yapmış, Selçuklu tarihini sistemleştirip ilim dünyasına değerli eserler kazandırmıştır.

Eserleri. 1. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Üç cilt olan eserin I. cildi “Kuruluş Devri” alt başlığını taşımakta olup Selçuklular’ın tarih sahnesine çıkışından Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluş devri sonuna kadar gelen dönemi ihtiva eder (Ankara 1979, 1989). “İkinci İmparatorluk Devri” başlıklı II. ciltte Sultan Sencer ve zamanı, imparatorluğun yapısı, hukukî durumu, vasallık-metbûluk, halife-sultan ilişkileri gibi konular Arapça ve Farsça kaynaklarla belgelere dayanılarak ortaya konulmuştur (Ankara 1954, 1984). “Alp Arslan ve Zamanı” alt başlığını taşıyan III. cilt önce aynı ad altında müstakil eser olarak iki cilt halinde yayımlanmış (Ankara 1971, 1983), daha sonraki basımında birleştirilerek Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi’nin son cildini oluşturmuştur (Ankara 1992). Bu bölümde Alparslan devri siyasî tarihi, Alparslan zamanındaki Selçuklu saray, hükümet ve askerî teşkilâtıyla toplum hayatı ve kültür kurumları ele alınmıştır.

2. Selçuklu Devri Türk Tarihi (Ankara 1963, 1989). Eserde Selçuklu Devleti’nin tarihi genel çizgileriyle ve derli toplu olarak ele alınmıştır.

3. Tuğrul Bey ve Zamanı (Ankara 1976, 1984).

Köymen’in Büyük Selçuklu İmparatorluğu Çerçevesi İçinde Melik Sancar ve Zamanı adlı doçentlik teziyle Alaaddin Keykubâd ve Zamanı, Türk Tarihinde Araştırma Metodu ve Selçuklu Tarihinin Meseleleri adlı çalışmaları henüz basılmamıştır.

Ayrıca çeşitli dergilerde ve İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanmış çok sayıda makalesi bulunan Köymen (bunların bir listesi için bk. Tamçelik, XXXV/411 [1997], s. 389-393), Mehmed Neşrî’nin Kitâb-ı Cihannümâ’sı ile (Faik Reşit Unat ile birlikte; I-II, Ankara 1949-1957, 1983-1984, 1987) Nizâmülmülk’ün Siyasetnâme’sini (Farsça metin, Ankara 1976) neşre hazırlamış ve ikinci eseri Türkçe’ye çevirmiştir (Ankara 1982, 1990). Aynı eser metni ve tercümesiyle birlikte ayrıca yayımlanmıştır (Ankara 1999).

BİBLİYOGRAFYA

Mehmet Altay Köymen’in özlük dosyaları: DTCF Arşivi, nr. 36/1-2.

AÜ Rektörlüğü Arşivi, nr. 35/1-2.

İbrahim Kafesoğlu, “Türkiye’de Selçuklu Tarihçiliği”, Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan (haz. İÜ Ed.Fak.), İstanbul 1973, s. 86-88.

Halil İbrahim Uçak, “Prof. Dr. M.A. Köymen”, TTK Belleten, LVIII/223 (1994), s. 789-792.

Feda Şamil Arık, “Büyük Selçuklu Tarihçisi Prof. Dr. M. A. Köymen Hakk’a Yürüdü”, TK, XXXII/369 (1994), s. 22-25.

a.mlf., “Hocam Prof. Dr. M. A. Köymen”, a.e., XXXIII/382 (1995), s. 103-115.

Mehmet Ali Hacıgökmen, “Selçuklu Tarihçisi Mehmet Altay Köymen’in Vefatının I. Yıldönümü Münasebetiyle”, a.e., XXXIII/381 (1995), s. 50-53.

Soyalp Tamçelik, “Prof. Dr. Mehmet Altay Köymen’in Hayatı ve Eserleri”, a.e., XXXV/411 (1997), s. 385-393.