KRIMSKIY, Agafangel Efimoviç

15 Ocak 1871’de Rusya İmparatorluğu’nun Volın eyaletinde (Ukrayna’nın şimdiki Jitomir şehri) soyu Kırım Tatarları’na dayanan bir öğretmen ailesinin çocuğu olarak doğdu. Lise öğrenimini İkinci Kiev Gimnazyumu ve Pavlo Halahan Koleji’nde tamamladı. Birinci lisans eğitimini Moskova’da Lazarev Doğu Dilleri Enstitüsü’nde (1892), ikincisini Moskova Üniversitesi Tarih ve Filoloji Fakültesi’nde aldı (1896). 1896-1898 yıllarında dil öğrenmek ve bilimsel araştırmalar yapmak üzere Suriye ve Lübnan’da bulundu. 1898’de Lazarev Doğu Dilleri Enstitüsü İslâm Tarihi Kürsüsü’nde çalışmaya başladı. 1900’de profesör oldu. Burada geçirdiği yirmi yıllık öğretim süresince Arapça, Farsça, Türkçe ve İslâm tarihi dersleri verdi. Aynı zamanda İmparatorluk Moskova Arkeoloji Cemiyeti’nin Doğu Komisyonu’nda sekreterlik yaptı. Çar rejiminin devrilmesinden sonra Ukrayna’ya göç etti ve Ukrayna Bilimler Akademisi’nin kurucuları arasında yer aldı. 1918-1941 yıllarında Kiev Üniversitesi’nde görev yaptı. Siyasî görüşleri sebebiyle 1930’lu yıllarda Sovyet düzeninin baskılarına mâruz kaldı. 1941’de hapsedilerek Kazakistan’a sürgün edildi. 25 Ocak 1942’de Kazakistan’ın Kostanay şehrinde öldü.

Geride bıraktığı çok sayıda eser ve makale daha ziyade Ukrayna ve Rus dillerinde kaleme alınmış olup genellikle Arap ülkeleri, Türkiye, İran, Azerbaycan, Tacikistan ve Kırım tarihi, medeniyeti ve edebiyatı üzerine yoğunlaşmıştır. Ayrıca kendi dönemine kadar Batı dillerine yapılan Kur’an çevirileri üzerinde araştırmalarda bulunmuştur. Krımskiy’nin bazı eserleri şunlardır: 1. Oçerk Razvitiya Sufizma do Kontsa III Veka Gijrı (Hicrî III. yüzyılın sonuna kadar sufizmin gelişmesinin ana çizgileri, Moskva 1895). 2. İstoçniki dlya İstorii Mohammeda i Literatura o Nem (Muhammed tarihinin ana kaynakları ve ilgili literatür, Moskva 1902). 3. İstoriya Musulmanstva (İslâm tarihi, Moskva 1904-1912). 4. Musulmanstvo i Yevo Buduçnist (İslâm ve geleceği, Lvov 1904). 5. Lektsii po Koranu (Kur’an üzerine dersler, Moskva 1905). 6. İstoriya Turtsii i yeyo Literaturi (Türkiye tarihi ve edebiyatı, Moskva 1910, 1916). 7. İstoriya Arabov i Arabskoy Literaturı: Svetskoy i Duhovnoy (Araplar’ın tarihi ve Arap edebiyatı: Dünyevî ve ruhanî, I-III, Moskva 1911-1913). 8. Tyurki ih movi ta literaturi. 1. Tyurski movi (Türkler’in dili ve edebiyatı, 1. Türk dili, Kiev 1924, 1927, 1930). 9. Vstup do İstorii Tureççini (Türkiye tarihine giriş, Kiyiv 1926). 10. Studiyi z Krimu (Kırım araştırmaları, Kiyiv 1930). 11. İstoriya Novoy Arabskoy Literaturı: XIX-naçala XX veka (Yeni Arap edebiyatı tarihi: XIX. yüzyıl-XX. yüzyılın başları, Moskva 1971). 12. Pisma iz Livana (1896-1898) (Lübnan mektupları [1896-1898], Moskva 1975). 13. Nizami i yego Sovremenniki (Nizâmî ve çağdaşları, Bakü 1981). 14. Literatura Krımskih Tatar (Kırım Tatarları’nın edebiyatı, Akmescid 2003).

İran tarihi ve edebiyatıyla ilgili incelemeleri: Şagname, Abo İranska Kniga Tsariv (Şahnâme: İran krallarının kitabı, Lvov 1896); Arşakidi, Sasanidı i Zavoevanie İrana Arabami (Arşakîler, Sâsânîler ve Araplar’ın İran’ı fethi, Moskva 1900, 1905); İstoriya Persii, yeye Literaturı i Dervişeskoy Teosofii (İran tarihi ve edebiyatı, derviş teosofisi, Moskva 1914-1917); İstoriya Persii ta yiyi Pismenstva (İran tarihi ve edebiyatı, Kiyiv 1923). Slav dili ve tarihi üzerindeki çalışmaları da şöylece sıralanabilir: Filologiya i Pogodinskaya Gipoteza (Filoloji ve Pogodin hipotezi, Kiev 1904); Kriteriy dlya Diyalektologiçnoy Klasifikatsiy Staroruskih Rukopisiv (Eski Rus yazmalarının diyalektolojik tasnifi için kriterler, Lvov 1905); Drevnekievskiy Govor (Eski Kiev ağzı, SPb. 1907); Ukrainskaya Grammatika dlya Uçenikov Vısşih Klassov Gimnazii i Seminarniy Pridneprovya (Gimnazyum ve Dinyeper okulları üst sınıf öğrencileri için Ukraynaca grameri, Moskva 1907). Krımskiy’nin tercüme çalışmaları sayesinde Firdevsî, Hâfız-ı Şîrâzî, Sa‘dî-yi Şîrâzî, Molla Câmî, Ömer Hayyâm, Maarrî gibi Doğu klasikleriyle Heinrich Heine, Friedrich Rückert, George Gordon Byron gibi Batı düşünürlerinin eserleri Rus ve Ukrayna dillerine aktarılmıştır. Ayrıca Povesti i Rasskazı (Kısa romanlar ve öyküler) adlı mecmua ile (1895) Palmovıe Vetki (Hurma dalları) adlı şiir kitabı (1901-1922) ve Andrey Lagovskiy adlı bir roman (1905) kaleme almıştır. Müellifin bunların dışında Hazarlar’la ilgili altı ciltlik yayımlanmamış bir eseri vardır. Kırım Tatar dili ve kültürü üzerine de önemli çalışmalar yapan Krımskiy’nin yaşayan ve ölü on altı dil bildiği söylenmektedir.

BİBLİYOGRAFYA :

K. İ. Gurnitskiy, Agafangel Efimoviç Krımskiy, Moskva 1980; M. M. Verkalets, A. Yu. Krımskiy u Koli Svoih Suçastnikiv, Kiev 1990; M. N. Verkalets, Problema Duhovnosti Tyurk: Narodov v Issledovaniyah A. E. Krımskogo, Kiev 1994; Zelimhan Soltayev, Rus Oryantalistlerinin Siyer Çalışmaları (19. ve 20. Yüzyıllar) (doktora tezi, 2009), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 21-23, 41, 56-58, 79, 94, 131; İ. F. Çernikov, “Ob İssledovaniyah A. E. Krımskogo po Tyurkologii (20-e godı)”, Vostok, sy. 1, Moskva 1992, s. 104-111; “Pisma A. E. Krımskogo İ. Yu. Kraçkovskomu”, a.e., sy. 1 (1993), s. 150-169; A. P. Kovalevskiy, “Krımskiy, Agafangel Elfimoviç”, Sovetskaya İstoriçeskaya Entsiklopediya, Moskva 1966, VIII, 207-208; “Krımski Agafangel Yefimoviç”, Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakü 1981, V, 580-581; “Krımskiy Agafangel Efimoviç”, Bolşaya Entsiklopediya, Moskva 2006, XXIV, 284; D. Yu. Arapov, “Krımskiy Agafangel Efimoviç”, Novaya Rossiyskaya Entsiklopediya, Moskva 2009, IX/1, s. 233; Natalia Chalisova, “Krymskii, Agfangel Efimovich”, EIr. (http://iranicaonline.org/articles/krymskii).