KÛHÎ

Kuzeybatı İran’ın dağlık Mâzenderan bölgesinde bulunan Kûh köyünde doğdu. Hayatı ve öğrenimi hakkında fazla bilgi yoktur. İlmî çalışmalarını, 969-989 yılları arasında Büveyhî emîrlerinden Adudüddevle ile oğlu Şerefüddevle’nin himayesinde Şîraz ve Bağdat’ta gerçekleştirdi. Aynı zamanda astronomik gözlem aletleri de yapan Kûhî, 360’ta (971) Şîraz’da kendi aletleriyle güneşin inhirafını (sapma, deklinasyon) gözlemlerken kış inkılâbını (kış tahavvül-i şemsîsi, winter solstice) 16 Aralık (bugün 22 Aralık) ve yaz inkılâbını (yaz tahavvül-i şemsîsi, summer solstice) 17 Haziran (bugün 21 Haziran) olarak tesbit etmiştir. Şerefüddevle tarafından Bağdat’ta rasathânenin başına getirildikten sonra 378 Saferi sonlarında (Haziran 988) yaptığı gözlemlerine, İbnü’l-Kıftî’nin bildirdiğine göre dönemin önde gelen kadı, astronom ve matematikçilerinden on bilgin tanıklık ederek düzenlediği bir tutanağı imzalamıştır (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 353). Kûhî’nin tesbitlerinden, yaptığı aletlerin o güne kadar kullanılanlardan daha hassas olduğu ve daha doğru sonuç verdiği anlaşılmaktadır. Bîrûnî’nin kaydettiğine göre Şerefüddevle’nin ölümünden (989) sonra Kûhî’nin gözlemleri de sona ermiştir.

Ömer Hayyâm’a göre mükemmel bir matematikçi olan Kûhî daha çok geometri alanında başarı göstermiş, bu sebeple Öklid, Pergeli Apollonios ve Archimedes’in takipçilerinden sayılmıştır. Günümüze ulaşan eserlerinde ikinci dereceden daha yüksek denklemlere götüren problemleri çözdüğü görülür. Fakat x³ + a = cx² kübik denkleminin a ≤ 4c³ / 27 halinde bir pozitif kökü olduğunu bulmasına rağmen Ömer Hayyâm’a göre x³ + 13,5x + 5 = 10x² denklemini çözememiştir. Kûhî’nin çalışmaları Ebû Saîd Ahmed b. Muhammed es-Siczî, İbnü’l-Heysem, Bîrûnî, Ömer Hayyâm, Nasîrüddîn-i Tûsî ve Ebû Nasr İbn Irâk tarafından takdirle karşılanmış, ayrıca Nasîrüddîn-i Tûsî Archimedes’in Küre ve Silindir kitabına onun çözdüğü küre parçası problemini eklemiştir. Bu problemde Kûhî, bir eşkenar hiperbol ile bir parabolü kesiştirerek bilinmeyen iki uzunluk ortaya çıkarmakta ve problemin hangi şartlar altında çözülebileceğini göstermektedir. Bu problem Archimedes’in çözdüğü bir probleme benzemekle birlikte daha zordur ve çizimi Archimedes’e atfedilen çizimden daha tamdır. Kûhî, çözümünü açılarının oranı 1:2:4 olan bir üçgen bulmaya dayandırmış ve bunun için bir ikizkenar hiperbol kullanmıştır (şekildeki AB yayı).

Eserleri. 1. Risâle fi’l-berkâri’t-tâm ve’l-ʿamelü bihî. Franz Woepcke tarafından yayımlanmıştır (“Trois traités arabes sur le compas parfait”, Notices et extraits des manuscrits, XXII/1 [1874], s. 1-21, 68-111, 145-175).

2. Risâle fi’stiḫrâci’ḍ-ḍılʿi’l-müsebbaʿi’l-mütesâvi’l-aḍlâʿ. Kahire yazmasının tıpkıbasımı ve tercümesini Yvonne Dold Samplonius gerçekleştirmiştir (“Die Konstruktion des regelmässigen Siebenecks nach Abū Sahl al-Qūhī Waiğan Ibn Rustam”, Janus, L [1963], s. 227-249).

3. Risâle fî ʿameli muḫammes mütesâvi’l-aḍlâʿ fî murabbaʿi’l-maʿlûm. Jan P. Hogendijk tarafından tercüme ve neşredilmiştir (bk. bibl.).

4. Risâle fi’stiḫrâci misâḥati’l-mücessemi’l-mükâfî. er-Resâʾilü’l-müteferriḳa fi’l-heyʾe (Haydarâbâd 1948; Frankfurt am Main 1998) içinde yayımlanmış, Heinrich Suter tarafından tercüme edilmiştir (“Die Abhandlungen Thābit b. Kurras und Abū Sahl al-Kūhīs über die Ausmessung der Paraboloide”, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietät in Erlangen, XLVIII-XLIX [1916-17], s. 213-221).

5. Risâle fî ḳısmeti’z-zâviyeti’l-müstaḳīmeti’l-ḫaṭṭeyn bi-s̱elâs̱eti aḳsâm müsâviye. Eseri Aydın Sayılı tercüme ve neşretmiştir (“Ebû Sehl El Kûhî’nin Bir Açıyı Üç Eşit Kısma Bölme Problemi İçin Bulduğu Çözüm”, TTK Belleten, XXVI/104 [1962], s. 693-700).

6. Merâkizü’d-devâʾiri’l-mütemâsseti’l-ḫuṭûṭ bi-ṭarîḳi’t-taḥlîl. Philippe Abgrall tarafından tercüme edilip yayımlanmıştır (“Les cercles tangents d’Al-Qūhī”, Arabic Sciences and Philosophy, V [1995], s. 263-295).

7. Min kelâmi Ebî Sehl fîmâ zâde mine’l-eşkâl fî emri’l-maḳāleti’s̱-s̱âniye. Aynı konudaki Ziyâdetü Ebî Sehl ʿale’l-maḳāleti’s̱-s̱âniye min Kitâbi Öḳlîdis fi’l-uṣûl Gregg de Young tarafından tercüme ve neşredilmiştir (“Abū Sahl’s Additions to Book II of Euclid’s Elements”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, VII [1991-92], s. 73-135).

8. Kitâbü Sanʿati’l-usṭurlâb. Rüşdî Râşid bu eseri ve İbn Sehl’in yaptığı şerhi Géométrie et dioptrique au X^e siècle adlı çalışmasında Fransızca tercümesiyle birlikte ayrı ayrı yayımlamıştır (Paris 1993, s. 65-82, 191-230). Söz konusu şerh ʿİlmü’l-hendese ve’l-menâẓır fi’l-ḳarni’r-râbiʿ el-hicrî adlı eseri içinde de neşredilmiştir (Beyrut 1996, s. 251-268).

9. el-Cevâb min Ebî Sehl ilâ Ebî İsḥâḳ es-Sâbî. Kûhî ile Ebû İshak İbrâhim b. Hilâl es-Sâbî arasında matematik ve geometriye ilişkin teâti edilen bu mektuplar J. L. Berggren tarafından yayımlanmıştır (Mecelletü târîḫi’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye, VII/1-2 [Halep 1983], s. 39-124).

10. Ḳavl ʿalâ enne fi’z-zemâni’l-mütenâhî ḥareket ġayr mütenâhiye. Aydın Sayılı (“Kuhî’nin Sınırlı Zamanda Sonsuz Hareket Hakkındaki Yazısı”, TTK Belleten, XXI/83 [1957], s. 489-495) ve Rüşdî Râşid (“Al-Qūhī vs. Aristotle: On Motion”, Arabic Sciences and Philosophy, IX [1999], s. 20-21) tarafından tercüme ve neşredilmiştir.

Kûhî’nin diğer eserleri de şunlardır: İstiḫrâcü ḫaṭṭeyn beyne ḫaṭṭeyn ḥattâ teṭavâlâ ʿalâ nisbe ve ḳısmeti’z-zâviye bi-s̱elâs̱eti aḳsâm müsâviye, Risâle fî nisbeti mâ yeḳaʿu beyne s̱elâs̱eti ḫuṭûṭ min ḫaṭṭ vâḥid, İḫrâcü’l-ḫaṭṭeyn min maḳṭaʿ ʿale’z-zâviyeti’l-maʿlûme bi-ṭarîḳi’t-taḥlîl, Risâle fî maʿrifeti miḳdâri’l-buʿd min merkezi’l-arż ve mekâni’l-kevâkib elleẕî yenḳażżu bi’l-leyl, el-Mesâʾilü’l-hendesiyye, Mesʾeletân hendesiyyetân, el-Maḳāletü’l-ûlâ ve’s̱-s̱âniye min Kitâbi Öḳlîdis fi’l-uṣûl, Min kelâmi Ebî Sehl fîmâ zâde mine’l-eşkâl fî âḫiri maḳāleti’s̱-s̱âlis̱e, Ziyâdât li-Kitâbi Öḳlîdis fi’l-muʿṭayât, İḫtiṣâru deʿâvi’l-maḳāleti’l-ûlâ min Kitâbi Öḳlîdis, Maḳāle fî enne nisbete’l-ḳuṭr ile’l-muḥîṭ nisbete’l-vâḥid ilâ s̱elâs̱e ve subʿ, Taḳsîmü’l-küre bi-süṭûḥ müsteviye, Ziyâdât ʿalâ Kitâbi’l-Küre ve’l-Üsṭuvâne li-Arşimidis, Kitâbü’l-Maʿhûdât, Risâle fî maʿrifeti mâ yurâ mine’s-semâʾ ve’l-baḥr, İstiḫrâcü semti’l-ḳıble, Kitâb fî iḥdâs̱i’n-nuḳaṭ ʿale’l-ḫuṭûṭ ʿalâ nisebi’s-süṭûḥ. Kûhî, Archimedes’in Lemmalar isimli kitabını da şerhetmiştir (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Sezgin, V, 314-321; VI, 218-219; VII, 407-408).

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 341-342.

Bîrûnî, Taḥdîdü nihâyâti’l-emâkin (nşr. P. Bulgakov), Kahire 1962, s. 99-100.

Beyhakī, Tetimme (nşr. M. Kürd Ali), Dımaşk 1946, s. 88-89.

İbnü’l-Kıftî, İḫbârü’l-ʿulemâʾ (Lippert), s. 351-354.

Suter, Die Mathematiker, s. 75-76.

Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1960, s. 104-107, 112-117.

F. Cajori, A History of Mathematics, New York 1961, s. 106-107.

Sezgin, GAS, V, 314-321; VI, 218-219; VII, 407-408.

Sarton, Introduction, I, 665.

Y. D. Samplonius, “Al-Qūhī”, DSB, XI, 239-241.

a.mlf., “Al-Qūhī”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 837-839.

R. Kaya, Analitik Geometri, Eskişehir 1992, s. 150-151.

J. P. Hogendijk, “Al Kūhī’s Construction of an Equilateral Pentagon in a Given Square”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, I, Frankfurt 1984, s. 100-144.

İ. Güloğlu, “Pergel ve Cetvelle Yapılamayan Çizimler”, Matematik Dünyası, I/1, Ankara 1991, s. 11-14; I/2 (1991), s. 10-15.

D. Pingere, “Abū Sahl”, EIr., I, 370-371.