KÜNTÎ, Ahmed b. Muhammed

1802 yılında bugün Mali’de bulunan Tinbüktü’nün kuzeydoğusundaki Ezevâd bölgesinde Mebrûk adlı yerleşim merkezinde doğdu. Batı Sahrâ’daki Künte kabilesinin Evlâdü’l-Vâfî koluna mensuptur ve Kādiriyye şeyhi Sîdî Muhtâr el-Küntî’nin (el-Kebîr) torunudur. Babası Muhammed b. Muhtâr, Kādiriyye tarikatının Bekkâiyye kolunun kurucusu kabul edilen büyük atalarından Sîdî Ahmed el-Bekkây’ın (Bekkây el-Kebîr, XVI. yüzyıl) anısına adını Ahmed el-Bekkây (el-Bekkâ’) koydu. Ondan ayrılması için Bekkây es-Sagīr diye anılır. İlk eğitimini dedesi ve babasından aldı. Dedesi Muhtâr el-Küntî’nin kurduğu Küntiyye Zâviyesi ve Medresesi’nin şeyhi olan babasının 1826’da vefatı üzerine ağabeyi Sîdî Muhtâr es-Sagīr ile birlikte Tinbüktü’ye yerleşti. Mâsînâ, Sokoto, Hükâr (Hogar) ve Tüvât bölgelerine sık sık yolculuk yaptı. Hac dönüşü 1833 yılında geldiği Sokoto’da beş yıl ikamet eden Ticânî şeyhi el-Hâc Ömer Tâl ile görüştü. Ağabeyi ile birlikte 1833’te çevrede hâkim olan Fûlânî kabilesi lideri, Kādirî şeyhi ve Mâsînâ Sultanı Ahmedü Lobbo ile (Seku Amadu) vardıkları anlaşma gereği otuz yıl kadar ona tâbi olarak Tinbüktü ve çevresini yönettiler. Ahmedü Lobbo ile birlikte rakipleri el-Hâc Ömer’e karşı çetin bir mücadeleye giriştiler. Temelde siyasal ve ekonomik sebeplerden kaynaklanan bu mücadele Küntî’nin Ticâniyye tarikatına karşı sert hücumlarda bulunmasında önemli rol oynadı.

Küntî ağabeyinin 1848’de vefatının ardından zâviye ve medresenin başına geçti. 1850 yılından itibaren yerlilere ve Fransız sömürgecilerine karşı cihad hareketini yayan el-Hâc Ömer’in 1854’te kurduğu Tekrûr (Tukulor) Devleti, Mâsînâ bölgesine hâkim olmaya başladıysa da Küntî, Tevârikler (Tuaregler), Fûlânîler ve bazı Berberî kabileleriyle oluşturduğu ittifak sayesinde Tinbüktü’de gücünü korumayı başardı. 1853’te İngiltere adına çalışan Alman seyyahı Heinrich Barth’ı kabul ederek onu kendilerine teslim edilmesini isteyen Mâsînâ Sultanı III. Ahmedü ve çevredeki kabilelere karşı himaye altına aldı. Barth Londra’ya döndükten sonra İngiltere kraliçesi Küntî’ye bir teşekkür mektubuyla kıymetli hediyeler gönderdi. Küntî’nin el-Hâc Ömer’e karşı sürdürdüğü çetin mücadele, el-Hâc Ömer’in 1864’te bir savaş sırasında Küntî’nin adamları tarafından öldürülmesiyle neticelendi. Güçlü rakiplerini ortadan kaldırmasının ardından hilâfete hangi tarafın daha lâyık olduğu tartışmaları yüzünden Fûlânîler’le olan ittifakı bozulan Küntî’yi el-Hâc Ömer’in oğlu Ahmed Tâl, Saredina’da öldürdü (15 Ramazan 1281 / 11 Şubat 1865), Küntî orada defnedildi. Tinbüktü ve çevresi böylece Tekrûr Devleti’nin hâkimiyetine geçti. Fransızlar’ın Merkezî Sudan’da ilerlemeleri ve ticareti kontrol etme teşebbüsleri karşısında İngilizler’in yardımını sağlamaya çalışan Küntî, Mâsînâ Devleti yöneticilerini halife değil emîr olarak görmüş, onlara ve el-Hâc Ömer’e karşı bölgede meşrû yönetim olarak Fas Alevî sultanlarıyla devrin en büyük İslâm devleti olan Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetini savunmuş, kendisini de bunların bölgedeki temsilcisi kabul etmiştir.

Eserleri. Küntî’nin teliflerinin tamamına yakını küçük hacimli risâle, mektup ve manzumelerden oluşmaktadır. 1. Resâʾil (fıkhî konularla ilgili risâleleri devlet adamları, kabile lideri veya ulemâdan birçok şahsiyete gönderdiği, o dönemde bölgede mevcut dinî-tasavvufî-siyasî fikir ve ilişkileri yansıtan mektupları ve yazma nüshalarına dair bir liste için bk. Hunwick, IV, 127-133). Fıkhî konulara dair bazı risâle ve fetvaları şu başlıkları taşımaktadır: “Ecvibe fıḳhiyye” (yazma nüshaları için bk. Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 145-146, 222); “Cevâb fî aḥkâmi’l-hedâyâ li’s-selâṭîn” (“Mektûb fî aḥkâmi beyʿi’l-milḥ bi’ṭ-ṭaʿâm” ve İbn Fûdî’nin Hidâyetü’ṭ-ṭullâb adlı eseri hakkındaki cevabıyla birlikte yazma nüshası için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 358); “Risâle fîhâ mâ yecibü ʿamelühû maʿa ʿÖmer el-Fûtî” (a.g.e., II, 271); “Risâle fî şeʾni’l-imâʾ” (a.g.e., II, 351); “Risâle fi’l-ḥaḍ ʿale’l-cihâd” (a.g.e., II, 469); “Fetvâ fî mülâzemeti’t-taḳṣîr fi’s-sefer es̱nâʾe Ramażân” (a.g.e., III, 191); “Risâle fî şeʾni ʿaḳdi’n-nikâḥ” (a.g.e., III, 439-440); “Risâle fi’ṣ-ṣulḥ” (a.g.e., III, 447); “Fetvâ fî ḥükmi’l-muṭallaḳa” (a.g.e., IV, 630); “Urcûze fi’l-meẕâhibi’l-erbaʿa” (a.g.e., V, 41) (bazı kişilere gönderdiği mektupların yazma nüshaları için bk. a.g.e., I, 326, 329, 333, 335-336, 340, 342; II, 249, 266, 496, 500, 501; III, 137, 307, 308; IV, 46, 526; V, 102, 104, 468, 597, 598, 605-608). Bunlardan, Alman seyyahı Heinrich Barth’ı himaye etmesi için Ahmedü Lobbo’nun torunu Mâsînâ Sultanı III. Ahmedü’ye gönderdiği mektup Barth’ın seyahatnâmesi içinde yayımlanmıştır (Travels and Discoveries in North and Central Africa, London 1965, III, 764-767; ayrıca bk. Hunwick, IV, 129; Barth’la ilgili bir mektup ve bazı kasidelerin yazma nüshaları için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 341, 351, 352; III, 493; bir kaside ve mektubun metni için bk. Sidi Amar Ould Ely, s. 249-252). 2. Ḳaṣâʾid (na‘tlara, tevhid ve tasavvufa dair manzumelerine, muhtelif şahsiyetleri methetmek için yazdığı kasidelere, Ticâniyye’yi eleştirdiği şiirlerine ve yazma nüshalarına dair bir liste için bk. Hunwick, IV, 121-127; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 277, 374, 376, 387, 401, 407; II, 71, 109, 143, 285, 313, 327, 337, 347, 449; III, 258, 306, 361, 405, 439, 447, 470; IV, 92-93, 110-111, 166, 225, 616; V, 549). Manzumeleri arasında ilgi çeken bazıları şunlardır: “Ḳaṣîde (Manẓûme) fî medḥi’r-Resûl” (yazma nüshaları için bk. a.g.e., I, 256-259, 261-262; II, 155, 212, 453, 471, 521; III, 353, 574; IV, 79; V, 371); “Ḳaṣîde” (Osmanlı Sultanı Abdülmecid’in methine dairdir; yazma nüshası için bk. Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 274; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 353); “Manẓûme fî ḥikmeti nüzûli ʿÎsâ ʿaleyhi’s-selâm” (yazma nüshası için bk. Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 273-274); “Edʿiye manẓûme” (yazma nüshaları için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 284; dua ve tevessülle ilgili kasideleri için bk. a.g.e., I, 287-288, 290, 295; II, 276, 421, 471). 3. Buġyetü’l-elf fî cevâbi İbn Yirkoy Telf. Kādirî iken daha sonra el-Hâc Ömer’in talebesi olup Ticâniyye tarikatına intisap eden Mâsînâlı Muhtâr b. Vedîatullah’ın (Yirkoy Telf) Tebkiyetü’l-Bekkâʾî (a.g.e., I, 374) adlı reddiyesine karşı kaleme alınmıştır (a.g.e., II, 196; IV, 172; Telf’in bu eseri ve Ömer b. Muhammed el-Havsî’nin Küntî’ye yazdığı reddiye için bk. Ahmed el-Ezmî, III, 292-301). 4. Fetḥu’l-Ḳuddûs fi’r-red ʿalâ Ebî ʿAbdillâh Muḥammed Ekensûs (yazma nüshaları için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 220-221; II, 340; Küntî’nin Ticâniyye’yi şiddetle eleştirdiği bir risâlesi ve Merakeşli Ticânî fakihi Muhammed b. Ahmed Ekensûs’un el-Cevâbü’l-müskit fi’r-red ʿalâ men tekelleme fî ṭarîḳi’l-İmâm et-Ticânî bilâ tes̱ebbüt adlı cevabı için bk. Ahmed el-Ezmî, II, 133-167; “Resâʾil beyne Aḥmed el-Bekkây ve Ekensûs” başlıklı bir yazma için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 214; “Ḳaṣîde fi’r-red ʿale’t-Ticâniyye” adlı bir şiir için bk. a.g.e., I, 224) (Küntî’nin teliflerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. Hunwick, IV, 119-134). Abdülkādir Zebâdiye (Abdelkader Zebadia), Londra Üniversitesi’nde The Career and Correspondance of Ahmad Al-Bakkây Al-Kuntî of Timbuctu: An Historical Study of His Political and Religious Role (1847-1866) adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır (1974).

BİBLİYOGRAFYA :

G. Nicolas, Dynamique de l’Islam au sud de Sahara, Paris 1957, s. 183, 185, 186, 219; J. S. Trimingham, A History of Islam in West Africa, Oxford 1962, s. 180, 184, 185; Jamil M. Abun-Nasr, The Tijaniyya, London 1965, s. 108-110, 124-127, 129, 138; M. Abitbol, Tombouctou et les Arma, Paris 1979, s. 236-238; P. B. Clarke, West Africa and Islam, London 1982, s. 133, 135, 157; M. Muhtâr Vüld Ebbâh, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ fî Morîtânyâ, Tunus 1987, s. 78, 370; Halîl en-Nahvî, Bilâdü Şinḳīṭ: el-Menâre ve’r-ribâṭ, Tunus 1987, s. 560-561; Sidi Amar Ould Ely, “Les Zawiya des Kounta”, Culture et civilisation islamiques: le Mali, Rabat 1408/1988, s. 138; a.mlf., “Ahmad al-Bakkay”, a.e., s. 245-252; D. Robinson, La guerre sainte d’al-Hajj Umar: Le Soudan occidental au milieu du XIX^e siècle, Paris 1988, s. 37, 39, 47-48, 102-103, 107-109, 248, 268, 272-274, 281, 284-290, 309-310, 336; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ li’t-tevs̱îḳ ve’l-buḥûs̱i’t-târîḫiyye bi-Tinbüktû, London 1995-98, I-V, tür.yer.; Ahmed el-Ezmî, eṭ-Ṭarîḳatü’t-Ticâniyye fi’l-Maġrib ve’s-Sûdâni’l-ġarbî, Rabat 1421/2000, II, 133-167; III, 156-169, 292-301; Muhammed ez-Zarîf, el-Ḥareketü’ṣ-ṣûfiyye ve es̱eruhâ fî edebi’ṣ-Ṣaḥrâʾi’l-Maġribiyye (1800-1956), Dârülbeyzâ 2002, s. 108, 109-111, 271, 287, 372, 450; J. O. Hunwick, Arabic Literature of Africa: The Writings of Western Sudanic Africa, Leiden 2003, IV, 118-134; a.mlf., “Kunta”, EI² (İng.), V, 394; Abdülkādir Memmâ Haydere, Fehârisü’l-maḫṭûṭâti’l-İslâmiyye: el-Mektebetü’z-Zeyniyye, Bûcbîhe-Mâlî (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), London 1427/2006, I, 144-146, 222, 273-274; II, 278; The Meanings of Timbuktu (ed. Shamil Jeppie – Souleymane Bachir Diagne), Cape Town 2008, s. 208, 213, 233, 235, 237; Hamâhullah Vüld es-Sâlim, Ḥüccâc ve muhâcirûn: ʿUlemâʾü bilâdi Şinḳīṭ (Morîtânyâ) fi’l-bilâdi’l-ʿArabiyye ve Türkiyâ, Beyrut 1433/2012, s. 115-117; Abdelkader Zebadia, “The Career of Ahmed Al-Bakkay in the Oral Evidences and Recorded Documents”, RHM, sy. 3 (1975), s. 75-83; Ch. C. Stewart, “Bakkâ’î al-Kuntî, Ahmad al-”, The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (ed. J. L. Esposito), New York 1995, I, 182-184.