KÜRDÎ, Muhammed b. Süleyman

1129 (1717) yılında Dımaşk’ta doğdu. Bazı kaynaklarda doğum tarihi olarak 1125 ve 1127 gibi tarihler verilmekle beraber oğlu Abdullah kendi el yazısıyla ilk tarihi kaydetmiştir (Tercemetü’l-ʿallâme, vr. 2^a). Doğumundan sonra ailesinin yerleştiği Medine’de yetişti; eğitimli bir çevrede büyüdü; Haremeyn, Mısır, Şam ve Yemen bölgesi âlimlerinden ders aldı. Hocaları arasında babası Şeyh Süleyman, Mekke müftüsü Muhammed Saîd b. Muhammed Sünbül el-Mekkî, Ebû Tâhir Muhammed b. İbrâhim el-Kûrânî, Seyyid Abdullah el-Mehdelî ez-Zebîdî, Seyyid Hüseyin b. Ömer el-Alevî, Seyyid Hâmid b. Ömer el-Alevî, Kutbüddin Mustafa b. Kemâleddin el-Bekrî, Şemseddin Muhammed ed-Dimyâtî, Şehâbeddin Ahmed el-Cevherî ve Yûsuf el-Kürdî gibi âlimler anılır. Birçok ilimde ve özellikle fıkıhta derinleşti. Uzun süre Harem-i şerif’te ders verdi, çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Ali b. Abdurrahman es-Semhûdî, Muhammed b. Abdurrahman el-Küzberî, M. Murtaza ez-Zebîdî, Zeynelâbidîn b. Alevî Cemelülleyl el-Medenî, Yûsuf b. Muhammed el-Battâh ez-Zebîdî, Muhammed b. Abdülkerîm es-Semmân, Abdurrahman b. Süleyman İbnü’l-Ehdel, Ahmed b. Ubeydullah el-Attâr ed-Dımaşkī, Sâlih b. Muhammed el-Ömerî el-Füllânî gibi isimler talebeleri arasında sayılır. Ölümüne kadar Medine’de Şâfiîler’in fetva mercii oldu. 14 Rebîülevvel 1194 (20 Mart 1780) tarihinde vefat etti.

Döneminde Hicaz bölgesinin en önde gelen fakihlerinden olan Kürdî aklî ve naklî ilimlerde otorite kabul edilmiştir. Eserlerinde ağırlıklı biçimde Şâfiî mezhebinin geç dönem âlimlerinin görüşlerini işlemiş, İbn Hacer el-Heytemî’nin şârihi olarak dikkat çekmiş, onun Tuḥfetü’l-muḥtâc’ı ile Şemseddin er-Remlî’nin Nihâyetü’l-muḥtâc’ı üzerine yoğunlaşmıştır. Bu iki âlimin ihtilâf ettiği konuları ele alıp fetvaya esas teşkil edecek görüşü belirlemeye çalışmış, her birinin görüşünü kaynağıyla birlikte zikretmiş, bütün görüşleri ortaya koyduktan sonra kendi değerlendirmesini yapmıştır. Tuḥfetü’l-muḥtâc’da kullanılan terimler hakkında bir risâle yazarak mezhep terminolojisini tesbit etmiş, bu tür eserlerin daha iyi anlaşılmasını sağlamış, bu alanda öncü bir rol oynamıştır. Önceki eserlerde değinilmemiş konuların işlendiği hâşiyelerin muteberlik sıralamasını yapmış, ardından gelen Şâfiî âlimleri onun tesbitlerinden yararlanmış ve kendisini referans kabul etmiştir.

Eserleri. 1. el-Ḥavâşi’l-Medeniyye ʿalâ Şerḥi’l-Muḳaddimeti’l-Ḥaḍramiyye (Bulak 1284, 1288, 1304; Kahire 1307, 1327, 1366; I-II, Dımaşk 1340; I-II, nşr. Muhammed es-Seyyid Osman, Beyrut 1434/2013). Kürdî, Mescid-i Nebevî’de İbn Hacer el-Heytemî’nin, Abdullah Bâ Fadl el-Hadramî’nin Şâfiî fıkhına dair muhtasar eseri üzerine yazdığı Şerḥu’l-Ḥaḍramiyye’sini okuturken eser için hâşiye mahiyetinde bazı notlar tutmuş, bu notları tamamlayıp düzenlediği eserine el-Ḥâşiyetü’l-kübrâ adını vermiş, ardından bunu yarıdan daha az bir şekilde ihtisar etmiş, buna da el-Ḥavâşi’l-Medeniyye ʿalâ şerḥi’l-Muḳaddimeti’l-Ḥaḍramiyye ismini vermiştir. Kürdî bu eserinde Zekeriyyâ el-Ensârî, Hatîb eş-Şirbînî, İbn Hacer el-Heytemî ve Şemseddin er-Remlî gibi mezhepte birbirine yakın olduğunu söylediği âlimlerin ihtilâflarını ele almıştır (el-Ḥavâşi’l-Medeniyye, I, 3). Daha sonra bu orta şerhi de ihtisar etmiş ve bu üç şerh “suğrâ, vüstâ, kübrâ” diye anılmıştır (Tercemetü’l-ʿallâme, vr. 2^a). 2. el-Meslekü’l-ʿadl ʿalâ Şerḥi Muḫtaṣarı Bâ Faḍl. İbn Hacer’in Şerḥu’l-Ḥaḍramiyye’si üzerine yazılan en kısa hâşiye olup (Alevî b. Ahmed es-Sekkāf, el-Fevâʾidü’l-Mekkiyye, s. 38) yazma nüshaları günümüze ulaşmıştır (el-Fihrisü’ş-şâmil, IX, 627-628). 3. el-Fevâʾidü’l-medeniyye fî-men yüftâ bi-ḳavlihî min eʾimmeti’ş-Şâfiʿiyye (müteʾaḫḫiri’s-sâdeti’ş-Şâfiʿiyye). Kürdî, İbn Hacer el-Heytemî, Şemseddin er-Remlî, bunların hocası Zekeriyyâ el-Ensârî’nin ve daha sonra gelen âlimlerin ihtilâflarında fetvaya esas teşkil edecek görüşün nasıl belirleneceğine dair kendisine sorulan bir soru üzerine mezhep ricâli, eserleri, mezhepte muteber ve fetvaya esas alınacak eser ve âlimler hakkında geniş bilgiler içeren bu eseri telif etmiştir. Eserde Nevevî ve Râfiî’nin, müteahhir dönemde de İbn Hacer ve Remlî’nin mezhepteki tarihî rolleri, bu iki âlime ait Tuḥfetü’l-muḥtâc ve Nihâyetü’l-muḥtâc’daki birtakım müşkül meseleler, Şâfiî âlimlerinin bu iki esere yönelik itirazları, taklîd ve şartları, Şâfiî’nin kavl-i kadîmi ve müftünün taşıması gereken şartlar incelenmiştir (nşr. Muhammed Ali b. Hüseyin el-Mâlikî, Ḳurretü’l-ʿayn bi-fetâvâ ʿulemâʾi’l-Ḥaremeyn’in kenarında [el-Fevâʾidü’l-medeniyye fî beyâni iḫtilâfi’l-ʿulemâʾ mine’ş-Şâfiʿiyye adıyla] Kahire 1356/1937; Diyarbakır, ts.; nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî, Beyrut 2011). Eser, Ahmed Kûbâ b. Ali eş-Şâliyâtî el-Melîbârî tarafından el-ʿAvâʾidü’d-dîniyye fî telḫîṣi’l-Fevâʾidi’l-medeniyye adıyla ihtisar edilmiştir (nşr. Abdünnasîr Ahmed el-Melîbârî, Kahire 1431/2010). 4. el-Fetâva’l-Kürdiyye. Müellifin bazı fetvalarının bir araya getirilmesi ve fıkıh bablarına göre soru-cevap şeklinde düzenlenmesinden oluşmaktadır. Eser müellifin Muhammed Tâhir Sünbül el-Mekkî, Abdülhafîz b. Dervîş el-Uceymî, Hasan b. İbrâhim el-Mağribî, Muhammed Sâlih ez-Zübeyr gibi çeşitli mezheplerden âlimlerin fetvalarını da derlediği Ḳurretü’l-ʿayn bi-fetâvâ ʿulemâʾi’l-Ḥaremeyn’in içinde neşredilmiştir (nşr. Muhammed Ali b. Hüseyin el-Mâlikî, el-Fevâʾidü’l-medeniyye ile birlikte, Kahire 1356/1937; Diyarbakır, ts.). Abdurrahman b. Muhammed b. Hüseyin el-Meşhûr, Buġyetü’l-müsterşidîn fî telḫîṣi fetâvâ baʿżi’l-eʾimme mine’l-ʿulemâʾi’l-müteʾaḫḫirîn adlı eserinde (1434/2013) Yemenli bazı Şâfiî âlimleri yanında Kürdî’nin fetvalarına da yer vermiştir. 5. el-İntibâh li-mâ yedüllü ʿalâ fażîleti taʿcîli’ṣ-ṣalât (nşr. Bedî‘ Seyyid el-Lahhâm, Dımaşk 2006). 6. Fetḥu’l-fettâḥ bi’l-ḫayr fî (ʿalâ men yürîdü) maʿrifeti şürûṭi’l-ḥacci ʿani’l-ġayr (yazma nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, VII, 288-290). Müellif eserini daha sonra Fetḫu’l-ḳadîr bi-iḫtiṣâri müteʿalliḳāti nüsüki’l-ecîr adıyla ihtisar etmiş (Kahire 1304), Muhammed Sirâcüddin b. Ahmed Âdil er-Revvâs da San‘a’da Bilim ve Teknoloji Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde eseri yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (2007). 7. Keşfü’l-lisâm ʿan ḥükmi’t-tecerrüdi ḳable’l-mîḳāt bilâ iḥrâm (el-Fihrisü’ş-şâmil, VIII, 317). 8. es̱-S̱aġrü’l-bessâm ʿan meʿâni’ṣ-ṣuveri’lletî yüzevvicü fîhe’l-ḥükkâm. Devlet başkanı veya onun yetkili kıldığı kimselerin çiftleri evlendirme yetkisine sahip olduğu durumları açıklayan bir eserdir (nşr. Müzhir b. Muhammed el-Karanî, 2010). 9. Zehrü’r-rubâ fî envâʿi (beyâni aḥkâmi)’r-ribâ. Mekke âlimlerinin, “Ribâ yetmiş babdır…” hadisinin anlamını sormaları üzerine müellifin dört mezhebe göre ribânın hükmünü ele aldığı bir eserdir (el-Fihrisü’ş-şâmil, IV, 586). Risâle fi’r-Ribâ da aynı eser olmalıdır (a.g.e., IV, 283). 10. Cevâzü’l-iftâʾ bi-ḳavli küllin mine’l-müteʾaḫḫirîn mine’l-ʿulemâʾi ev beynehüm tertîbü ẕâlike (a.g.e., III, 206). 11. Ḥâşiye ʿale’l-Envâr li-ʿameli’l-ebrâr (a.g.e., III, 351). 12. Vesaḫu’l-eẓfâr ve ḥükmi’ṣ-ṣalâti bihâ (a.g.e., XI, 538). 13. Ecvibe (a.g.e., I, 114). Muhammed Kürdî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Şerḥu ferâʾiżi’t-Tuḥfe, ʿUḳūdü’d-dürer fî beyâni muṣṭalaḥâti Tuḥfeti İbn Ḥacer, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Ġāye li’l-Ḫaṭîb, ed-Dürretü’l-behiyye fî cevâbi’l-esʾileti’l-Câviyye, Şerḥu Manẓûmeti’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ (Süyûtî’nin eserinin şerhi), Keşfü’l-murûṭ ʿan muḫadderâti mâ li’l-vuḍû mine’ş-şürûṭ, Fetâvâ ʿidde (iki hacimli ciltten oluştuğu kaydedilir), Câliyetü’l-hem ve’t-tevân ʿani’s-sâʿî li-ḳaḍâʾi ḥavâʾici’l-insân (kırk hadisten meydana geldiği belirtilir), Muḫtaṣaru Keşfi’l-lisâm fî ḥükmi’t-tecerrüdi ḳable’l-iḥrâm.

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed b. Süleyman el-Kürdî, el-Ḥavâşi’l-Medeniyye, Dımaşk 1340, I, 3; Tercemetü’l-ʿallâme eş-Şems Muḥammed b. Süleymân, Câmiatü’l-Melik Suûd Ktp., Yazmalar, nr. 5628, vr. 1-4; İbnü’l-Müstevfî, Târîḫu İrbil (nşr. Sâmî es-Sakkār), Bağdad 1980, II, 754; Murâdî, Silkü’d-dürer, III, 218; IV, 27, 35, 60, 111-112; Serkîs, Muʿcem, II, 1555; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 342; Ömer Rızâ Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 334; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 101, 459, 483, 485, 535; II, 697, 828, 870, 902, 1147; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VI, 152; Abdülkerîm Müderris, Dânişmendân-ı Kürd der Ḫidmet-i ʿİlm u Dîn (trc. Ahmed Havârî Neseb), Tahran 1369 hş., s. 375-376; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Fıḳh ve uṣûlüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1420-25/1999-2004, I, 114; II, 977; III, 206, 351, 957; IV, 283, 586; VII, 197, 288-290, 808-809; VIII, 317; IX, 626-627; XI, 538; M. Ali es-Suveyrekî, Muʿcemü aʿlâmi’l-Kürd, Süleymaniye 2006, s. 605; M. İbrâhim Ahmed Ali, “el-Meẕheb ʿinde’ş-Şâfiʿiyye”, Mecelletü Câmiʿati’l-Melik ʿAbdülʿazîz, sy. 2, Riyad 1398/1978, s. 42-43.