Ürdün Krallığı topraklarının batısındaki Emevîler’e ait çöl kasırlarının bulunduğu Amman bölgesinde ve Amman’ın 100 km. doğusunda Ezrak vahasının baş taraflarındadır; benzerleri arasında günümüze iyi durumda ulaşmış olmasıyla dikkat çeker. İskân bölgelerinin uzağında kalmasından dolayı unutulan bina 1898 yılında Alois Musil tarafından bulunmuş ve 1901 yılında ressam A. L. Mielich’in katkılarıyla albüm halinde neşredilmiştir. 1974’te de Martin Almagro başkanlığında bir İspanyol heyeti duvarlarındaki resimleri temizleyerek mevcut kalıntıları yeniden ilim âlemine sunmuştur.
Kusayru Amre’nin tarihlenmesi problemlidir ve bânisi hakkında kesin bir şey söylemek güçtür. Binanın keşfi sırasında tesbit edilen, fakat sonraları zamanın etkisiyle kaybolan bazı duvar resimlerindeki yazılar bâninin emîr unvanını taşıdığını göstermektedir. Bu durumdan, binayı yaptıran kişinin halife olmayan veya o günlerde henüz tahta çıkmamış bulunan bir hânedan mensubu olduğu anlaşılmakta ve bu kişinin kimliği için I. Velîd (705-715) veya II. Velîd (743-744) üzerinde durulmaktadır.
Dışarıdan heybetli bir görünüme sahip olan kasır (50 × 25 m.) kireç taşından yapılmıştır; kapı ve pencere söveleri siyah bazalttır. Müştemilâtın dışında bir salon ve bir hamamdan meydana gelen asıl binanın birinci derecede önemli kısmı 8,75 × 7,58 m. boyutlarındaki salondur ve üzerleri beşik tonoz örtülü üç nefe ayrılmıştır. Salonun pencereleri doğu tarafına açılmış, orta nefin güneyine bir girinti şeklindeki loş taht odası yerleştirilmiştir. Taht odasının sağında ve solunda birer özel geçitle bağlı bulunduğu iki loş oda daha vardır, bunların kasır sahibinin istirahati ve kişisel yaşamıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Salona açılan hamamın soyunmalığı beşik tonoz, ılıklığı çapraz tonozla, sıcaklığı ise kubbeyle örtülüdür. En itinalı kısım olan sıcaklığın kubbesine özel bir ihtimam gösterilerek içi, çevresine burç sembolleri işlenmiş, üzerinde ekliptik koordinatlar ve ekvatorla birlikte 400 civarında yıldızın yer aldığı bir gök haritası ile süslenmiştir. Hamamla salonun kuzeydoğu köşesinde küçük bir havuz bulunmakta ve suyu bina teşkilâtının dışında yer alan 40 m. derinliğindeki bir kuyuya bağlı depodan gelmektedir. Kalan izlerden, kuyudan suyun hayvanlar veya köleler tarafından çevrilen bir dolap vasıtasıyla çekildiği anlaşılmaktadır.
Kusayru Amre’nin duvar resimleri Emevî devrinin en iyi korunmuş örnekleridir. Çok kuvvetli Helenistik gelenek ve Bizans etkisi gösteren fresk tekniğindeki bu resimlerin Bizanslı ustaların yardımıyla yapılmış olması muhtemeldir. Emevîler’e has biçimde insan figürlerinin bol miktarda kullanıldığı resimler arasında av sahneleri, avcılar, müzisyen ve rakkaselerin yanında çok cüretkâr bir şekilde ele alınmış eğlence sahnelerinin de bulunması dikkat çekicidir. Bunların dışında hayvan mücadeleleri, güreşçiler, taş ocaklarından taşın çıkartılıp develerle taşınması, iki işçinin bu taşları yontması ve demirci, marangoz, duvarcı vb. zanaat erbabının bir bina yapması gibi sahneler de bulunmaktadır.
Kusayru Amre’nin duvar resimleri arasında en önemli olanı, salonun batı duvarının güney ucunda yer alan Altı Kral panosudur. Bu resimde altı kişi ayakta durmakta ve başları üzerindeki Arapça ve Grekçe yazılardan bunların dördünün Bizans, İran ve Habeş imparatorları ile Vizigot (İspanya) kralı oldukları anlaşılmakta, yazıları okunamayan diğer ikisinin de Türk hakanıyla Çin imparatoru veya Hindistan hükümdarı oldukları tahmin edilmektedir. İslâm fetihleri sırasında Araplar’a yenilen dünyanın bu en büyük altı hükümdarı, biraz ileride elinde hükümranlık alâmeti olarak “lituus” (ucu kıvrık asâ) tutan bir şahsa yönelmişlerdir. Emevîler’in cihan hâkimiyetini ifade eden bu sahneden başka taht odasının arka duvarında yer alan bir başka panoda da bir sayvan altında oturan ve iki yanındaki hizmetkârlar tarafından yelpazelenen kişinin (Emevî halifesi) ayakları altına denizlere de hâkim olduğunu gösteren denizcilikle ilgili bir sahne resmedilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
A. Musil, Qusayr ‘Amra, Wien 1907.
A. Jaussen – R. Savingnac, “Les chateaux arabes Quseir Amra”, Mission archéologique en Arabie, Paris 1922, III, tür.yer.
E. Diez, Die Kunst der islamischen Völker, Potsdam 1926, s. 144-147.
K. A. C. Creswell, Early Muslim Architecture Umayyads, Early Abbasîds and Tûlûnids, Part I-Umayyads, London 1932, s. 338 vd.
a.mlf., A Short Account of Early Muslim Architecture, Middlesex 1958, s. 84-99, pl. 21-23.
a.mlf., “Architecture”, EI2 (İng.), I, 612, fig. 3, pl. IX-X.
M. Almagro, Qusayr ‘Amra, Madrid 1975.
G. Mitchell, Architecture of the Islamic World, London 1984, tür.yer.
O. Grabar, İslam Sanatının Oluşumu (trc. Nuran Yavuz), İstanbul 1988, tür.yer.; ayrıca bk. rs. 2, 3, 59, 87, 89.
a.mlf., “The Painting of the Six Kings at Qusayr Amra”, Ars Orientalis, I, Baltimore 1954, s. 185-187.
J. M. Blazquez, Mosaicos Romanos de España, Madrid 1993, s. 647-718.
F. Zayadine, “The Umayyad Frescoes of Quseir ‘Amra”, Archaeology, XXXI/3, New York 1978, s. 19-29.
E. Herzfeld, “Amre”, İA, I, 415-418.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 461-462 numaralı sayfalarda yer almıştır.