Tam adı Ḳūtü’l-ḳulûb fî muʿâmeleti’l-maḥbûb ve vaṣfi ṭarîḳi’l-mürîd ilâ maḳāmi’t-tevḥîd olan eserin ne zaman yazıldığı kesin olarak belli değildir. Ancak 350 (961) yılında vefat eden Ebü’l-Hasan İbn Sâlim’den “merhum” diye söz edildiğine göre (I, 152, 153, 294) bu tarihten sonra kaleme alınmış olması gerekir. Müellifin çağdaşları Ebû Nasr es-Serrâc’ın el-Lümaʿ ve Kelâbâzî’nin et-Taʿarruf’undan çok daha hacimli olan Ḳūtu’l-ḳulûb kırk sekiz bölümden meydana gelir. Eserde farz ve nâfile ibadetlere, evrâd ve dualara, nefis, kalp, ruh ve bunların çeşitli hallerine, muhâsebe, murâkabe, vesvese, gaflet ve müridlerin göz önünde bulundurmaları gereken hususlara ve tasavvufî makamlara geniş yer verilmiş, konular anlatılırken âyet ve hadislere, sahâbe ve tâbiîn sözlerine başvurulmuş, ayrıca sûfîlerin söz ve menkıbelerinden istifade edilmiştir. Bununla birlikte Ḳūtü’l-ḳulûb sadece bir tasavvuf kitabı değildir. Eserde namaz, oruç, hac ve zekât gibi ibadetlerin mânevî ve tasavvufî mânaları yanında fıkıhla ilgili yönleri de açıklanmış, ahlâk ve eğitim konularına da yer verilmiştir. Eser bu bakımdan Gazzâlî’nin İḥyâʾına benzer. Konular anlatılırken yer yer İsrâiliyat’tan alıntılar yapılmış, Arap atasözleri, Araplar’ın örf ve âdetleriyle ilgili şiir ve kıssalar nakledilmiştir. Ebû Tâlib el-Mekkî ele aldığı konuları geniş bir tahlile tâbi tutarak yorumlamış, bazan da eleştirilerde bulunarak özellikle bid‘atlara dikkat çekmiştir.
Eserini kaleme alırken daha önce aynı konularda yazılan kaynaklardan da istifade eden Ebû Tâlib el-Mekkî’nin verdiği bilgilerin önemli bir bölümü hocalarının ve İbnü’l-Cellâ, Ebû Saîd İbnü’l-A‘râbî, Muzaffer b. Sehl, Ahmed b. Dahhâk ez-Zâhid, Ebû Ali el-Kirmânî, Muhammed b. Îsâ el-Mukrî gibi sûfîlerin kendisine anlattıklarına dayanır. Ebû Saîd İbnü’l-A‘râbî’nin Ṭabaḳātü’n-nüssâk’ı ile İbn Atâ’nın Şerefü’l-faḳr’ı Ḳūtü’l-ḳulûb’un kaynakları arasındadır. Ḳūtü’l-ḳulûb’da Ebü’l-Hasan İbn Sâlim ile babası Ebû Abdullah İbn Sâlim gibi Sâlimiyye’nin kurucularının etkisi de görülmektedir. Ebû Tâlib el-Mekkî, Sehl b. Abdullah et-Tüsterî’nin (ö. 283/896) görüşlerinden onlar vasıtasıyla yararlanmıştır. Hasan-ı Basrî, İbrâhim b. Edhem, Ebû Süleyman ed-Dârânî ve Bâyezîd-i Bistâmî gibi ilk zâhid ve sûfîlerin görüşlerinden istifade eden müellif, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i ile Ebû Dâvûd’un es-Sünen’inden nakiller yapmıştır.
Ehl-i sünnet’in görüşlerinin esas alındığı Ḳūtü’l-ḳulûb’da Mu‘tezile, Mürcie ve Hâricîler eleştirilmiş, Mu‘tezile tenkit edilirken Selef itikadı savunulmuştur. Allah’ın sıfat, fiil ve isimleri, özellikle tevhid konusu tasavvuf açısından da açıklanmıştır. Tasavvufu şeriatla bütünleştirici bir yaklaşımı içermesi eserin çok ilgi görmesine sebep olmuştur.
Sûfî müellifleri derinden etkileyen Ḳūtü’l-ḳulûb tasavvuf konusunda yazılan eserlere örnek olmuştur. el-Münḳıẕ mine’ḍ-ḍalâl adlı eserinde Ḳūtü’l-ḳulûb’dan yararlandığını söyleyen Gazzâlî İḥyâʾdaki bilgilerin önemli bir bölümünü bu kitaptan almıştır. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’in Ḳūtü’l-ḳulûb’un genişletilmiş ve sistemleştirilmiş bir şekli olduğu söylenebilir. Abdülkādir-i Geylânî el-Ġunye’yi, Şehâbeddin es-Sühreverdî ʿAvârifü’l-maʿârif’i, Yahyâ b. Ahmed el-Bâharzî Evrâdü’l-aḥbâb ve fuṣûṣü’l-âdâb’ı, İzzeddin el-Kâşî Miṣbâḥu’l-hidâye’yi yazarken Ḳūtü’l-ḳulûb’dan faydalanmıştır.
Abdurrahman-ı Câmî Ḳūtü’l-ḳulûb’un tasavvufî sırları toplayan bir hazine olduğunu, daha önce bu sahada bir eşinin yazılmadığını söyler (Nefeḥât, s. 121). Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî müridlerine Ḳūtü’l-ḳulûb’u okumalarını tavsiye etmiş ve İḥyâʾdan ilim, Ḳūtü’l-ḳulûb’dan nur fışkırdığını söylemiş, İbn Abbâd er-Rundî mutlaka bu esere başvurulması gerektiğini vurgulamıştır. Ḳūtü’l-ḳulûb’un güzel bir şekilde yazılmasına, ciltlenmesine ve süslenmesine önem verilmiştir. Saryakus Tekkesi şeyhi Mecdüddîn-i Aksarâyî’nin yanında Ḳūtü’l-ḳulûb’un fevkalâde güzel bir nüshasını gördüğünü kaydeden Safedî satılık olsaydı bu nüshaya 3000 akçe vermeye hazır olduğunu söyler (el-Vâfî, IV, 116).
Ebû Abdullah el-Mühtedî eseri Tebsîṭu kitâbi Ḳūti’l-ḳulûb adıyla şerhetmiş, İbn Abbâd er-Rundî el-Beyânü’ş-şâfî, Muhammed el-Esvî Ḥayâtü’l-ḳulûb fî keyfiyeti’l-vüṣûl ile’l-maḥbûb adlı eserlerinde Ḳūtü’l-ḳulûb’un anlaşılması güç bazı ifadelerini açıklamışlardır. Hindli sûfî Gîsûdırâz’ın da bu tarz bir eseri vardır. Muhammed b. Halef el-Ümevî adlı bir Endülüslü âlim Ḳūtü’l-ḳulûb’u el-Vüṣûl ile’l-ġarażi’l-maṭlûb min cevâhiri Ḳūti’l-ḳulûb adıyla özetlemiştir. Hüseyin b. Ma‘n ile Derviş Abdülkerîm b. Ali de eseri özetlemişlerdir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1361; Brockelmann, GAL, I, 217; Sezgin, I, 667; Shukri, XXVIII/2 [1989], s. 169).
Ḳūtü’l-ḳulûb içerdiği hadislerden bir kısmının zayıf, bazılarının uydurma olduğu, Allah’ın sıfatları konusunda yapılan yorumlar içinde hatalı olanların bulunduğu ileri sürülerek Hatîb el-Bağdâdî, İbnü’l-Cevzî, İbn Teymiyye ve İbn Kesîr gibi âlimler tarafından eleştirilmiştir (Târîḫu Baġdâd, III, 89; el-Muntaẓam, VII, 189; Resâʾilü’l-kübrâ, II, 306; el-Bidâye, XI, 319).
İlki 1310’da (1892) Kahire’de olmak üzere birkaç defa basılan eserin (I-II, Beyrut, ts.; I-II, Kahire 1351/1933; I-V, Kahire 1937; I-II, Kahire 1961; nşr. Ahmed Ata, Kahire 1964) tenkitli neşri Abdülmün‘im Hifnî tarafından yapılmıştır (I-II, Kahire 1412/1991). Ḳūtü’l-ḳulûb, dipnot ve açıklamalar eklenerek Von Richard Gramlich tarafından Die Nahrung der Herzen Abū Tālib al-Makkīs Qūt al-qulūb adıyla Almanca’ya çevrilmiştir (I-IV, Stuttgart 1992-1995).
BİBLİYOGRAFYA
Ebû Tâlib el-Mekkî, Ḳūtü’l-ḳulûb, Mısır 1961, I-II.
Hatîb, Târîḫu Baġdâd, III, 89.
Gazzâlî, İḥyâʾ, I, 116-118.
Aynülkudât Hemedânî, Şekva’l-ġarîb, Tahran 1962, s. 26.
İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, VII, 189.
a.mlf., Telbîsü İblîs (nşr. M. Münîr ed-Dımaşkī), Kahire 1368, s. 210.
İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 303.
İbn Atâullah el-İskenderî, Leṭâʾifü’l-minen, Kahire 1304, s. 68.
İbn Teymiyye, Mecmûʿu fetâvâ, X, 551-552.
a.mlf., er-Resâʾilü’l-kübrâ, Kahire 1323, II, 306.
İbn Abbâd er-Rundî, er-Resâʾilü’ṣ-ṣuġrâ (nşr. P. Nwyia S. J.), Beyrut 1957, s. 58.
Yahyâ b. Ahmed el-Bâharzî, Evrâdü’l-aḥbâb ve fuṣûṣü’l-âdâb, Tahran 1345 hş., s. 357.
Safedî, el-Vâfî, IV, 116.
İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 319.
Muhammed Pârsâ, Tevhide Giriş: Faslü’l-hitâb Tercümesi (trc. Ali Hüsrevoğlu), İstanbul 1988, s. 209.
Câmî, Nefeḥât, Tahran 1947, s. 121.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1361.
İsmail Hakkı İzmirli, Siyer-i Celîle-i Nebeviyye, İstanbul 1332, s. 98.
Brockelmann, GAL, I, 217; Suppl., I, 359-360.
Abdülhamîd Abdülmün‘im Medkûr, Ebû Ṭâlib el-Mekkî ve Menhecühü’ṣ-ṣûfî (yüksek lisans tezi, Kahire 1972), s. 79 vd.
Sezgin, GAS, I, 667.
Bilâl Saklan, Kūtu’l-kulûb’daki Tasavvufî Hadîslerin Hadis Metodolojisi Açısından Değeri (doktora tezi, 1989), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 24-153.
M. A. M. Shukri, “Abū Tālib al-Makkī and his Qūt al-kulūb”, IS, XXVIII/2 (1989), s. 161-170.
Louis Massignon, “Ebû Tâlib el-Mekkî”, İA, VII, 644.
Fethullah Müctebâî, “Ebû Ṭâlib Mekkî”, DMBİ, V, 631.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 501-502 numaralı sayfalarda yer almıştır.