KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ Kıbrıs adasında Türk toplumu tarafından 1983’te kurulan devlet.
Müellif: Ahmet C. Gazioğlu
Resmî adı: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
Başşehri: Lefkoşe
Yüzölçümü: 3.355 km2
Nüfusu: 200.000 (1997)
Resmî dini: Anayasasına göre resmî dini yok
Resmî dili: Türkçe
Para birimi: Türk LirasıBu bilgiler TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılına ait matbu nüshasındaki verilerdir.
Sınırları 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı sonrasında ortaya çıkan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) adanın % 36’sını kapsayan kuzey bölümünde yer alır. Yüzölçümü 3355 km2, nüfusu 200.000 (1997), nüfus yoğunluğu km2 başına altmış kişi, para birimi Türk lirası, başşehri Lefkoşe’dir (42.493). Diğer önemli şehir ve kasabaları Gazimagosa (31.286), Girne (15.160), Güzelyurt (19.355) ve İskele’dir (5246; coğrafî durumu ve 1974 öncesi tarihi için bk. KIBRIS).
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin ilânı, 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı’nın ardından adanın siyasî durumuyla ilgili olarak yapılan görüşmelerin bir sonucudur. Türk tarafının 13 Şubat 1975’te ilân ettiği Kıbrıs Türk Federe Devleti’nin yapısı adada federal bir çözüme gidileceği varsayımı üzerine kurulmuştu. Bu sebeple kuruluş bildirgesinde, nihaî amacın iki bölgeli bir federasyon çerçevesinde Kıbrıs Rum toplumuyla birleşmek olduğu belirtilmişti. Aynı amaç doğrultusunda Kıbrıs Türk Federe Devleti Başkanı Rauf Raif Denktaş’ın 1977’de Rum lideri Makarios, ardından 1979’da onun yerine geçen Kiprianu ile yaptığı toplantılarda Kıbrıs’ta iki kesimli, iki toplumlu federasyon kurulması için ilke anlaşmasına varıldı. Fakat Rumlar, bu iki anlaşmanın gereğini yerine getirmeyerek siyasî eşitliğe dayalı iki kesimli federasyon çözümüne devamlı karşı çıktılar ve bunu yine milletlerarası platformlara taşıdılar. Birleşmiş Milletler’e başvurarak Kıbrıs’ın tamamında sadece Rumlar’ın hâkim olacağı bir düzenleme yapılması ve bunun baskı ile Türkler’e kabul ettirilmesi için uğraşıp çözüm yollarını tıkadılar.
Federasyon kapısının kapandığını, çözüm ümitlerinin ortadan kalktığını gören Türk tarafı, federe devlet şeklindeki yapısını bağımsız ve özgür bir devlet statüsüne çevirme gereğini duydu. Adada federasyona dayalı bir devlet düzeni bulunmadığına ve böyle bir devletin kurulması ümidi de kalmadığına göre Kıbrıs Türk Federe Devleti boşlukta kalmış, anlamını yitirmiş bulunuyordu. Bu sebeple 15 Kasım 1983’te federe devlet statüsü terkedilerek bağımsız, özgür Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ilân edildi.
Kıbrıs Türk Federe Devleti Meclisi, 15 Kasım 1983 günü Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni ilân ederken aldığı kararda Kıbrıs Türk halkının ırk, millî menşe, din ve dil gibi farklara dayalı olarak insanlar arasında ayırım gözetilmesini, her türlü sömürgeciliği, ırkçılığı, baskı ve tahakkümü reddettiğini; Kıbrıs’ta, Doğu Akdeniz’de, Ortadoğu’da ve dünyada tam bir barış ve istikrarın, özgürlüğün, insan haklarının hâkim olmasını istediğini; Kıbrıs’taki iki halkın millî benliklerini koruyarak kendi kesimlerinde huzur ve güven içinde yaşamaya ve kendilerini yönetmeye hakları olduğuna inandığını; iki halkın aralarındaki sorunları eşit düzeyde müzakerelerle barışçı, âdil ve kalıcı bir çözüme ulaştırmasının mümkün ve zorunlu olduğu görüşüne sımsıkı bağlı bulunduğunu belirtmiştir. Bağımsızlık bildirgesinde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin Birleşmiş Milletler ilkelerine, 1960 kuruluş, garanti ve ittifak antlaşmalarına bağlı kalacağı, Doğu Akdeniz’de barışın, istikrarın ve dengelerin korunmasını daima ön planda tutacağı, hiçbir askerî bloka katılmayacağı, Kuzey Kıbrıs’ı dünyada, Akdeniz ve yakın bölgelerde barışın hüküm sürmesine hizmet edecek bağımsız, bağlantısız bir barış ve huzur bölgesi olarak tutmaya azimli ve kararlı olduğu dünyaya duyuruldu.
Kıbrıs müslüman Türk toplumu 1979’da İslâm Konferansı Teşkilâtı’na gözlemci olarak kabul edilmiştir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni devlet olarak tanıyan ilk ülke Türkiye Cumhuriyeti olmuştur. Pakistan ve Bengladeş’in tanıma kararını Amerika Birleşik Devletleri ve Batılı büyük güçler engellemiş, Rum-Yunan girişimleri sonucunda Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve diğer dâimî üyelerinin desteğiyle Güvenlik Konseyi’nden Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin tanınması aleyhinde bir karar çıkarılmıştır. Bu karara rağmen Türkiye ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti arasında 17 Nisan 1984’te karşılıklı olarak büyükelçi teâtisi yapılmış, diplomatik ilişkiler resmen başlatılmıştır. Kıbrıs Türk halkı ve liderliği kendi bağımsız, özgür devletine kavuşmakla beraber yine de adada iki ayrı devlete dayalı bir federal veya konfederal uzlaşmaya varılması kapılarını açık bıraktı. Cumhurbaşkanı Denktaş’ın girişimleriyle Birleşmiş Milletler genel sekreterlerinin gözetiminde iki kesimin uzlaşmasını sağlayacak yoğun arayışlar ve görüşmeler başlatıldı. Kıbrıs Türk ve Rum liderleri arasında yıllarca devam eden görüşmeler, Kıbrıs Türkleri’nin üniter bir Rum Devleti içinde azınlık konumuna indirgenmek istenmesi dolayısıyla sonuçsuz kaldı. 1990 yılında, Rum yönetiminin 1960 antlaşmaları ile anayasasına ve milletlerarası hukuka aykırı olarak Avrupa Birliği’ne bütün Kıbrıs adına tek yanlı olarak üyelik başvurusunda bulunması çözüm ve uzlaşma uğraşlarının önünü daha da tıkadı. Nitekim 1960 Garanti Antlaşması, Türkiye ve Yunanistan’ın birlikte üye olmadıkları herhangi bir siyasî veya ekonomik kuruluşa Kıbrıs Cumhuriyeti’nin üye olamayacağını belirtiyordu. Ayrıca 1960 Kıbrıs Cumhuriyeti anayasası Kıbrıs Cumhuriyeti’nin dışişleri, savunma ve güvenlik konularında Türk olan cumhurbaşkanı yardımcısına veto hakkı tanımaktaydı. Avrupa Birliği komisyonu yasal yönlerini dikkate almadan veya incelemeden Kıbrıs Rum yönetiminin bu yasa dışı hareketine olumlu yaklaştı. Avrupa Birliği bu tutumu sonucunda, Rum tarafıyla üyelik müzakerelerini başlatmak ve hatta üyeliğin gerçekleşeceği yönünde beyanatlar vermek suretiyle Kıbrıs’ta iki ayrı yönetimin, iki ayrı devletin uzlaşmasını âdeta imkânsız hale getirdi.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin devlet yapısı Avrupa demokrasilerine uygun ilkelerle serbest halk iradesine dayalı parlamenter sisteme göre oluşturuldu. Yetmiş kişilik kurucu meclisin hazırladığı Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti anayasası 5 Mayıs 1985’te halkın onayına sunulup kabul edildi. Ardından 9 Haziran 1985’te cumhurbaşkanlığı seçimi yapılarak Rauf Denktaş Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı oldu. 23 Haziran’da yapılan genel seçimlere yedi siyasî parti katıldı ve seçilen elli milletvekili ilk cumhuriyet parlamentosunu oluşturdu. 1986’da yapılan yerel seçimler de demokratik kurallar içinde gerçekleşti.
Anayasaya göre cumhurbaşkanı devletin başıdır ve her beş yılda bir halk tarafından seçilir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti anayasasının esas ilkeleri insan hak ve özgürlükleri, hukukun üstünlüğü, kişilerle toplumun huzuru ve refahı temeline dayandırılmış olup Atatürk ilkelerine bağlı kalmayı hedeflemiştir. Anayasanın birinci maddesinde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin laik bir devlet, ikinci maddesinde ise resmî dilinin Türkçe olduğu belirtilir. Elli milletvekilinden oluşan Cumhuriyet Meclisi seçimleri beş yılda bir, yerel yönetim organlarının seçimleri ise dört yılda bir yapılır. Anayasa mahkemesi, yüce divan, yargıtay ve yüksek idare mahkemesi görevlerini yapan Kıbrıs Türk Yüksek Mahkemesi bir başkanla yedi üyeden oluşur. Başkan ve dört üye anayasa mahkemesi görevini, başkan ve iki üye veya sadece üç üye yüksek idare mahkemesi görevini yapar. Yargıtayın görev ve yetkilerini de Kıbrıs Türk Yüksek Mahkemesi yerine getirir (daha geniş bilgi için bk. ANAYASA [Kuzey Kıbrıs]).
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ekonomisi küçük ada ekonomilerinin özelliklerini taşır. Rum yönetiminin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ne uyguladığı ekonomik ambargo ve 1994 tarihli Avrupa Birliği Adalet Divanı kararı ile tarımsal ürünlerini Avrupa’ya satmak imkânından yoksun bırakılmıştır. 2000 yılı itibariyle gayri sâfî millî hâsıla tutarı yaklaşık 680 trilyon Türk lirası idi. Büyüme hızı 2000 yılı için % 5,3 olarak belirlenmişti. Millî gelir 963,9 milyon Amerika Birleşik Devletleri doları, enflasyon % 55,3 oranındaydı. Son beş yıl zarfında gayri sâfî millî hâsıla içinde en büyük pay kamu hizmetlerine ayrılmıştır. Bunu ticaret, turizm, ulaştırma ve haberleşme sektörleriyle tarım ve sanayi izlemektedir.
Üretimde, ihracatta ve millî gelirin dağılımında en büyük sektör tarım sektörü olup tarım ülkenin sosyoekonomik yapısında önemli bir yer tutmaktadır. Ülke nüfusunun yaklaşık % 60’ı kırsal bölgelerde yerleşmiş olup toplam çalışan nüfusun % 25’i tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Önemli tarım ürünleri, tahıl (arpa, buğday, nohut, fasulye), patates, karpuz, harup, zeytin, üzüm, narenciye ve Kıbrıs’a özgü peynir olan hellimdir. Hayvancılık da ülkenin ihtiyacını karşılayacak düzeydedir.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde sanayi faaliyetleri hafif sanayi dalında, özellikle de gıda alanında gelişmiştir. Sanayi ürünleri gıda, içki, tütün, dokuma, giyim, ayakkabı, mobilya, kâğıt ve ilâçtır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ekonomisinin bir ada ekonomisi özelliklerini taşıması, doğal kaynaklarının yetersizliği ve adanın nisbeten az yağış alması sebebiyle üretim ve tüketim dışa bağımlıdır. İhracatın ithalâtı karşılama oranı % 15-30 arasında değişmektedir. İthalâtta tüketim malları ağırlıktadır. İthalât ve ihracatın yapıldığı ülkelerin başında Türkiye, Avrupa Topluluğu ülkelerinden Birleşik Krallık ve Almanya, EFTA ülkeleri, Japonya ve Amerika Birleşik Devletleri gelmektedir. Başlıca ihraç malları narenciye, patates, işlenmiş tarım ürünleri, gıda ve konfeksiyondur. Başlıca ithal malları ise makine ve mekanik cihazlar, gıda sanayii ürünleri, bitkisel ürünler, mineral maddeler, kimyasal sanayi ürünleridir. 2001 verilerine göre ithalât tutarı 272 milyon dolar, ihracat tutarı ise 34,6 milyon dolardır.
Turizm sektörü Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ekonomisinin lokomotifidir. Sektör 1990 yılına kadar önemli gelişmeler göstermiş, 1990’da ülkeye gelen turist sayısı 300.810 kişiye, turizm gelirleri de 224,8 milyon dolara yükselmiştir. 1990 yılı sonlarında başlayıp 1991 içerisinde etkisini gösteren iç ve dış olumsuzluklar sebebiyle turizm gelirlerinde önemli düşüşler olmuştur. Turizmin canlandırılması için alınan önlemler olumlu sonuçlar vermeye başlamıştır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ne gelen turist sayısı % 21,5, turizm gelirleri ise % 14 oranında artmıştır.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin en önemli deniz ulaşım kapıları Gazimagosa Limanı ile Girne Turizm Limanı’dır. Gazimagosa dış ticaret limanı olup burada bir de serbest liman bölgesi bulunmaktadır. Türkiye ile düzenli deniz ulaşımı Mersin-Gazimagosa, Taşucu-Girne ve Alanya-Girne hatlarında yapılmaktadır. Ercan ve Geçitkale havaalanları Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni dış dünyaya bağlar.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde nüfusun 113.540’ı (% 56,6) şehirlerde, 87.047’si (% 43,4) köylerde yaşamaktadır. Yıllık nüfus artışı % 1,1’dir. Nüfusun % 99’unu Türkler oluşturur.
2001-2002 öğretim yılı verilerine göre Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti genelinde ilköğretime bağlı seksen yedi ilkokul, on sekiz anaokul, dört özel eğitim okulu, orta öğretime bağlı olarak da otuz okul vardır. Yüksek öğretim kurumları ise Atatürk Öğretmen Akademisi, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi, Girne Amerikan Üniversitesi, Yakındoğu Üniversitesi, Lefke Avrupa Üniversitesi ve Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi’dir.
BİBLİYOGRAFYA
Rauf R. Denktaş, The Cyprus Triangle, New York 1990; Peter-Jürgen Albrecht, North Cyprus, London 1994; Sabahattin İsmail, 150 Soruda Kıbrıs Sorunu, İstanbul 1998; Z. Stavrinides, The Cyprus Conflict, Lefkoşa 1999; Ahmet C. Gazioğlu, Two Equal and Sovereign Peoples, Lefkoşa 1999; a.mlf., Kıbrıs’ta Türkler (1570-1878), Lefkoşa 2001; KKTC Başbakanlık Devlet Planlama Örgütü, KKTC 15 Aralık Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri (1999); Dünden Bugüne Kıbrıs Meselesi (Tarih ve Tabiat Vakfı Yayını), İstanbul 2001; İrfan Kaya Ülger – Ertan Efegil, AB ve KIBRIS: Bugünü ve Geleceği, İstanbul 2002; KKTC Başbakanlık Devlet Planlama Örgütü 2002 Geçiş Yılı Programı; KKTC Başbakanlık Devlet Planlama Örgütü İzleme ve Koordinasyon Dairesi, KKTC İstatistik Yıllığı 2000 (2002); KKTC Başbakanlık Devlet Planlama Örgütü İzleme ve Koordinasyon Dairesi, KKTC Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 2000 (2002).
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 516-519 numaralı sayfalarda yer almıştır.