LEKĀNÎ, İbrâhim b. İbrâhim

Mısır’da Demenhûr şehri yakınlarındaki Lekāne adlı yerleşim merkezinde dünyaya geldi. Kaynaklarda doğum tarihi hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Oğlu Abdüsselâm’ın 971 (1563) yılında doğduğu bilindiğine göre gençlik dönemi yıllarına ait bir tahminde bulunmak mümkündür. Sûfîmeşrep bir ulemâ ailesine mensup olduğu anlaşılan İbrâhim el-Lekānî’nin tahsil hayatına dair fazla bilgi yoksa da onun Mısır’daki Mâlikî ulemâsı arasında seçkin bir mevki kazandığı, Ezher’de müderrislik yaptığı yolundaki kayıtlara ve telif ettiği eserlere bakılarak iyi bir öğrenim gördüğü söylenebilir. Lekānî’nin birçok âlimden ders aldığını belirten Muhibbî, bunlar arasında dönemin Şâfiî ulemâsından İbn Kāsım el-Abbâdî ve Şemseddin er-Remlî, Mâlikî âlimlerinden Bedreddin el-Karâfî ve Sâlim b. Muhammed es-Senhûrî gibi isimlerle tarikattaki mürşidlerinin adını zikretmiştir (Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 6-7). Onun yetiştirdiği öğrenciler içinde oğlu Abdüsselâm el-Lekānî yanında Haraşî, Şebrâmellisî, Yûsuf el-Gayşî, Hüseyin el-Hafâcî ve Ahmed b. Ahmed el-Acemî gibi âlimler sayılabilir. Sûfîliğe temayülüyle de tanınan Lekānî’nin 144 beyitten oluşan Cevheretü’t-tevḥîd adlı risâlesini, şeyhi Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. Osman eş-Şernûbî’nin işaretiyle bir gecede yazdığı rivayet edilmektedir. 1041 (1632) yılında hac farîzasını yerine getiren Lekānî dönüş yolu üzerindeki Akabe (Eyle) yakınlarında vefat etmiş ve öldüğü yerde defnedilmiştir (Muhibbî, I, 9).

Eserleri. 1. Cevheretü’t-tevḥîd. Başta kendisi ve oğlu Abdüsselâm olmak üzere birçok âlim tarafından şerhedilen bu risâle ilk defa Bulak’ta yayımlanmış (1241), daha sonra şerhleriyle birlikte çeşitli baskıları yapılmıştır (meselâ bk. Abdülvâhid el-Mîrganî, Buġyetü’l-mürîd li-Cevhereti’t-tevḥîd, Tunus 1938).

2. Menârü ehli’l-fetvâ ve ḳavâʿidü’l-iftâ bi’l-aḳvâ. Mâlikî fetva usulüne dair bir eser olup Ziyâd b. Muhammed b. Mahmûd Humeydân tarafından Sudan’daki Omdurman (Ümmüdurmân) İslâm Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmış (Humaidān 1988) ve ardından Beyrut’ta yayımlanmıştır (1412/1992).

3. Naṣîḥatü’l-iḫvân bi’ctinâbi şürbi’d-duḫân.

4. Ḥâşiye ʿalâ Muḫtaṣarı Ḫalîl. Halîl b. İshak el-Cündî’ye ait el-Muḫtaṣar’a Lekānî’nin hocalarından Sâlim b. Muhammed es-Senhûrî tarafından yazılan şerhin hâşiyesidir.

5. Ḳażâʾü’l-vaṭar min Nüzheti’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker. İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’nin hadis ilimlerini altmış beş nevi halinde incelediği Muḳaddime’sinin İbn Hacer el-Askalânî tarafından kırk nevi daha eklenerek yazılan Nuḫbetü’l-fiker’e yine kendisinin yaptığı Nüzhetü’n-naẓar adlı şerhe yazılmış bir hâşiyedir. Kâtib Çelebi bu eseri Nüzhetü’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker şeklinde kaydetmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1936).

6. (İcmâlü’l-vesâʾil ve) Behcetü’l-meḥâfil (ve ecmelü’l-vesâʾil) bi’t-taʿrîf bi-rüvâti’ş-Şemâʾil. Tirmizî’ye ait Şemâʾilü’n-nebî’nin şerhidir.

7. es-Sened fî beyâni ḥuceci ehli’l-ġay ve’r-rüşd.

8. Şerḥu’t-Taḳrîb ve’t-teysîr (bu eserlerin nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 412-413; Suppl., II, 436-437).

9. Nes̱rü’l-meʾâs̱ir fî men edrektühüm min ʿulemâʾi’l-ḳarni’l-ʿâşir. Müellifin kendi hayatını anlattığı ve hocalarıyla döneminin ilim ehlini tanıttığı “meşyaha” türünde bir eserdir (Muhibbî, I, 7; Tûnekî, III, 35).

10. Tuḥfetü ẕürriyyeti ʿAlî Ebhelûl bi-esânîdi cevâmiʿi eḥâdîs̱i’r-Resûl (Muhibbî, I, 7; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 30; Abdülhay el-Kettânî, I, 130, 284-285).

11. Keşfü’l-kürûb li-mülâḳāti’l-ḥabîb ve’t-tevessül bi’l-maḥbûb (bu tasavvufî kasidenin metni için bk. Muhibbî, I, 8-9; Tûnekî, III, 37-38).

Lekānî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ḫulâṣatü’t-taʿrîf bi-deḳāʾiḳi Şerḥi’t-Taṣrîf (İzzeddin ez-Zencânî’nin el-ʿİzzî fi’t-taṣrîf adlı Arapça gramer kitabına Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir); Tavżîḥu elfâẓi’l-Âcurrûmiyye; ʿİḳdü’l-cümân fî mesâʾili’ḍ-ḍamân; Taʿlîḳu’l-ferâʾid ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾid (Teftâzânî’nin eserine yazılmış bir hâşiyedir); el-Büdûrü’l-levâmiʿ min ḫudûri Cemʿi’l-cevâmiʿ (Tâceddin es-Sübkî’nin fıkıh usulüne dair eserine Celâleddin el-Mahallî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir).

BİBLİYOGRAFYA

Şa‘rânî, eṭ-Ṭabaḳāt, II, 3.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 620; II, 1139, 1148, 1319, 1628, 1936.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, I, 6-9.

Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, I, 289.

Tûnekî, Muʿcemü’l-muṣannifîn (nşr. Sıddîk Kemâl el-Mekkî), Beyrut 1344/1925, III, 33, 35, 37-38.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 289, 291, 485.

Serkîs, Muʿcem, II, 1592.

Brockelmann, GAL, II, 412-413; Suppl., I, 269, 611; II, 416, 436-437.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 171, 203, 324.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 30-31.

C. Zeydân, Âdâb (Dayf), III, 359.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 130-131, 284-285.

M. Watt, İslâmî Tetkikler: İslâm Felsefesi ve Kelâmı (trc. Süleyman Ateş), Ankara 1968, s. 138-139.

İffet Muhammed eş-Şerkāvî, “İbrâhim el-Leḳānî”, Muʿcemü aʿlâmi’l-fikri’l-insânî, Kahire 1984, I, 21-23.

Mevsûʿatü aʿlâmi’l-Maġrib (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1996, III, 1292.

Emrullah Yüksel, “Cevheretü’t-tevhîd / Lekānî”, EAÜİFD, sy. 6 (1986), s. 229-233.