LEVEND, Agâh Sırrı

26 Ocak 1894’te Rodos’ta doğdu. Babası, Edirne Adliye müdürü ve İstînaf Hukuk Mahkemesi birinci başkanı Mehmed Sırrı Bey, annesi Burdurlu müderris Nûri Efendi’nin kızı Râgıbe Hanım’dır. İlk öğrenimini Edirne’de gördükten sonra Edirne Mülkiye ve Askerî rüşdiyelerini bitirdi (1909). Bir süre Kabataş İdâdîsi’ne devam etti; Konya İdâdîsi’nden mezun oldu (1913). Yüksek öğrenimini İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Şubesi’nde tamamladı (1919). Dârülfünunda öğrenci iken öğretmenliğe başladı (1913). I. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine askere alındı. 1917’de Bandırma’daki Beşinci Ordu Karargâhı’nda arkadaşları Eczacı Sâdi ve Kimyager Rıza ile Çocuk Yuvası adlı bir mektep kurdu. İstanbul’da açtığı özel İstiklâl Lisesi’nde öğretmenlik ve müdürlük yaptı (1922-1940). Bu arada İstanbul Erkek Lisesi edebiyat öğretmenliği ve Eminönü Halkevi başkanlığı görevlerini de yürüttü. 1940-1946 yılları arasında Aydın milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde bulundu. Aynı yıllarda parti müfettişliğiyle görevlendirildi. 1947’de Gazi Eğitim Enstitüsü edebiyat öğretmenliğine tayin edildi. Bu görevdeyken 1949’da emekliye ayrıldı.

1945-1951 yılları arasında İnönü Ansiklopedisi’nin (I-IV) genel sekreterlik görevini üstlenen Levend, ansiklopedinin adı Türk Ansiklopedisi olarak değiştirilince bu görevinden ayrıldı. 1961-1963’te ikinci defa ansiklopedinin (X-XI.) genel sekreterliğini yürüttü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Türk edebiyatı tarihi dersleri verdi (1953-1956). Türk Dil Kurumu’nda genel sekreter (1951-1960) ve başkan (1963-1966) olarak görev yaptı. Alanının önemli yayın organlarından olan ve ilk sayısı 1953’te çıkan Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten’in 1975 yılına kadar yönetmenliğinde bulundu; burada kendisinin de edebiyat tarihi araştırmaları yayımlandı. 1973’te sağlığının bozulmaya başlamasına rağmen yazı hayatını devam ettiren Levend, 28 Ekim 1978’de Ankara’da öldü. Journal of Turkish Studies’in XXIV. cildine ait üç sayı Agâh Sırrı Levend için hâtıra sayıları olarak yayımlanmıştır (2000).

Eserleri. Agâh Sırrı Levend yazı hayatına Konya’da yayımlanan Babalık gazetesindeki “Hayatta Sa‘y” yazısıyla başladı (14 Mart 1913). Bu tarihten itibaren yazarlık ve yayımcılık hayatını kesintisiz bir şekilde devam ettirerek inceleme-araştırma türünde eserler ortaya koydu. Başlıca eserleri şunlardır:

1. Edebiyat Tarihi Dersleri (I-III, İstanbul 1932, 1934, 1938). Liseler için hazırlanmıştır.

2. Maarifimiz ve Millî Terbiyemiz (İstanbul 1940). Yeni Türk dergisi ve Cumhuriyet gazetesinde yayımlanan eğitimle ilgili yazılarından oluşmuştur.

3. Eserler ve Şahsiyetler (İstanbul 1940). Müellif, kitabın “Tahlil ve Tenkit” başlıklı birinci bölümünde birçok yazar ve eser üzerinde durmuş, “Tenkitlere Cevap” başlıklı ikinci bölümde Edebiyat Tarihi Dersleri adlı kitabına yöneltilen eleştirilere cevap vermiştir.

4. Halk Kürsüsünden Akisler (İstanbul 1941). Yazarın parti müfettişliği sırasındaki konuşmalarından meydana gelmiştir.

5. Divan Edebiyatı-Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar (İstanbul 1941). Genişletilmiş ikinci baskısı 1943’te yapılan eser büyük bir ilgi görmüş ve kendi alanında bir boşluğu doldurmuştur. Divan edebiyatının kaynaklarından başlayarak birçok yönünün zengin örneklerle ele alındığı eserin belli bir akademik disipline göre hazırlanmamış olması önemli bir eksiklik olarak kabul edilmektedir.

6. Vekāyi-i Hitân-ı Şehzâdegân-ı Sultan Mehmed-i Gaazî li-Nâbi Efendi (İstanbul 1944). Levend’in ilk defa bulup ilim âlemine tanıttığı eserde IV. Mehmed’in 1086’da (1675) şehzadeleri için Edirne’de yaptırdığı sünnet düğünü ve bu sırada on beş gün devam eden eğlenceler tasvir edilmektedir.

7. Atâî’nin Hilyetü’l-Efkâr’ı (Ankara 1948). Yazar, Nev‘îzâde Atâî’nin Hamse’sindeki beşinci mesnevinin eksik bir nüshasını ilk defa bularak yayımlamıştır.

8. Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Safhaları (Ankara 1949). Eserde Türkçe’nin anlatım gücü, özellikle Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçe içindeki yeri ve Türkçe’nin sadeleşme süreci etraflıca anlatılmıştır.

9. Gazavātnāmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavātnāmesi (Ankara 1956). Türk edebiyatında gazavatnâme türü üzerinde ilk ciddi çalışmalardan biridir. “Gazavātnāmeler” adını taşıyan birinci bölümde II. Murad’dan itibaren Abdülmecid dönemine kadar yazılmış bu türe girebilecek 250’den fazla eser tanıtılmaktadır. “Gazavātnāme-i Mihaloglı ‘Alī Beğ” adlı ikinci bölümde Sûzî Çelebi’nin gazavâtnâmesi hakkında bilgi verilerek eserin Latin harfleriyle tenkitli metni yayımlanmıştır. Daha sonra Mihaloğlu Ali Bey’in gazavâtnâmesinin Berlin, Levend ve Zagreb nüshalarının ilk sayfaları ile Ali Emîrî nüshasının tamamının tıpkıbasımı yayımlanmıştır.

10. Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Şehr-engizlerde İstanbul (İstanbul 1958). Birinci bölümde şehrengizlerin genel özellikleri anlatılarak kırk dokuz şehrengiz tanıtılmakta, ikinci bölümde bu şehrengizlerden İstanbul’a ait olanlar ele alınıp bunlardaki İstanbul tasvirlerine yer verilmektedir.

11. Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikâyesi (Ankara 1959). Eserin giriş bölümünde Arap edebiyatında Leylâ ve Mecnûn kıssası üzerinde durulmuş, bu konuyla ilgili kaynaklar zikredilmiştir. Birinci bölümde Fars, ikinci bölümde Türk edebiyatında Leylâ ve Mecnûn hikâyeleri ele alınmıştır.

12. Tarih Boyunca Türk Dili (Ankara 1961). Otuz iki sayfadan oluşan bu kitapçıkta, Gazneliler devrinden 1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin kuruluşuna ve I. Türk Dil Kurultayı’nın toplanmasına kadar geçen sürede Türk dilinin hikâyesi özetlenmiştir.

13. Ümmet Çağı Türk Edebiyatı (Ankara 1962). İslâmî dönem Türk edebiyatını “ümmet çağı edebiyatı” olarak adlandıran Levend, bu eserinde klasik dönem Türk edebiyatını ele alarak bu alandaki ciddi çalışmalardan birini gerçekleştirmiştir.

14. Türk Edebiyatı Tarihi (Ankara 1973). Yazarın dört ciltlik antoloji kısmıyla birlikte on cilt olarak tasarladığı eserinin giriş bölümünü teşkil eden bu ciltte Türk edebiyatı tarihinin kaynaklarına yer verilmiş, bunların muhtevası anlatılarak edebiyat tarihi açısından önemleri belirtilmiştir.

Agâh Sırrı Levend, bu eserleri dışında Özel İstiklâl Lisesi’nde bulunurken öğrencilerinin çalışmalarını yansıtmak üzere İstiklâl Postası adlı yıllığı (1927-1937), Mehmet Servet’le (Berkin) birlikte aylık Felsefe ve İçtimaiyat Mecmuası’nı (1927-1930), Eminönü Halkevi’nin yayın organı olan Yeni Türk Mecmuası’nı (1936-1940) çıkarmıştır. Aruz ve hece vezniyle şiirler yazmışsa da bunlar kitap halinde neşredilmemiştir. I. Dünya Savaşı’na katılmış bir yedek subayın Mütareke yıllarına ait ıstıraplarını dile getiren Acılar adlı bir de romanı bulunan yazarın (İstanbul 1928) biyografi türündeki eserleriyle diğer yayınları da şunlardır: Profesör Ferit Kam-Hayatı ve Eserleri (İstanbul 1946); Hüseyin Rahmi Gürpınar (Ankara 1964); Ahmed Rasim (Ankara 1965); Ali Şir Nevaî (I: Hayatı, Sanatı ve Kişiliği, Ankara 1965; II: Divanlar, Ankara 1966; III: Hamse, Ankara 1967; IV: Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler, Ankara 1968); Şemsettin Sami (Ankara 1969). Dil Üstüne adlı eseri (Ankara 1973), Türk Dili dergisinde 1965 yılından itibaren yayımlanmış yazılarından oluşur. Yazarın birçok gazete ve dergide basılmış çeşitli yazıları yanında Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ının tıpkıbasımına (Ankara 1957) yazdığı bir önsözü de vardır (s. 5-32).

BİBLİYOGRAFYA

Ergun, Türk Şairleri, I, 19-20.

M. Behçet Yazar, Edebiyatçılarımız ve Türk Edebiyatı, İstanbul 1938, s. 19-36.

İbrahim Kutluk, Agâh Sırrı Levend, Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1963.

İsmail Ulçugür, Agâh Sırrı Levend, Ankara 1982.

Hikmet Dizdaroğlu, “Gazavatnameler”, TDl., VI/67 (1957), s. 410-412.

Hilmi Ziya Ülken, “Türk Destanı İçin Kaynak”, a.e., VIII/86 (1958), s. 126-129.

İbrahim Olgun, “Yorulmayan Savaşçı Agâh Sırrı Levend”, a.e., XXXVIII/327 (1978), s. 632-635.

Cahit Külebi, “Agâh Sırrı Levend İmrenilecek Bilimsel Yapıtlar Bırakarak Aramızdan Ayrıldı”, Milliyet Sanat Dergisi, sy. 279, İstanbul 1979, s. 14-15.

Hatice Aynur, “Çok Yönlü ve Üretken Bir Cumhuriyet Aydını Agâh Sırrı Levend: Hayatı ve Eserleri”, JTS, XXIV/1 (2000), s. XVII-LXIII.

Zuhal Kargı Ölmez, “Agâh Sırrı Levend’in Dilciliği ve Dilimize Bakışı”, a.e., XXIV/2 (2000), s. 49-57.

“Levend, Agâh Sırrı”, TA, XXIII, 13.

Muzaffer Uyguner, “Levend, Agâh Sırrı”, TDEA, VI, 83-85.