LUR-ı KÛÇEK (لر كوچك) Luristan’ın kuzey ve batısında hüküm süren mahallî emirlik (1184-1597).
Müellif: Rıza Kurtuluş
Başşehirleri Hürremâbâd olan bu atabegler hânedanına kurucusu ve ilk emîri Şücâüddin Hurşîd’e nisbetle Benî Hurşîd ve Hurşîdîler de denilir. Luristan’ın Cengruî kabilesine mensup olan Şücâüddin Hurşîd b. Ebû Bekir, Selçuklular’ın son zamanlarında Luristan ve Hûzistan’da hüküm süren Hüsâmeddin Şuhlî’nin hizmetinde bulundu. Bir müddet sonra Hüsâmeddin tarafından Luristan şahnesi olarak tayin edildi. Hüsâmeddin Şuhlî’nin vefatı üzerine Şücâüddin bağımsız hareket etmeye, bölgedeki otoritesini gittikçe arttırmaya ve hâkimiyet alanını genişletmeye başladı, Luristan’ın kuzey ve batı bölgelerinde tam bir hâkimiyet kurdu (580/1184).
Şücâüddin mensup olduğu, ancak o sırada rakibi Sürhâb b. Ayyâr tarafından idare edilmekte olan Cengruîler’le mücadele etti ve Diz-i Siyâh Kalesi’ni ele geçirdi. Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh’ın bazı yerleri kendisine bırakması yönündeki isteğini kabul etmeyince kardeşi Nûreddin Mahmûd ile birlikte Bağdat’ta hapse atıldıysa da daha sonra kurtularak yeniden Luristan’a gelip Lur-ı Kûçekler’in başına geçti ve Luristan’ı yağmalayan Türk asıllı Bayat kabilesini bölgeden uzaklaştırdı. Yeğeni Seyfeddin hileyle oğlu Bedreddin’i öldürünce 100 yaşına varmış olan Şücâüddin oğlunun üzüntüsünden vefat etti (621/1224). Yerine geçen Seyfeddin Rüstem b. Nûreddin âdil bir yönetim kurdu. Irak emîrlerinin baş edemediği yol eşkıyalarını ortadan kaldırdı. Ancak hânedan içi çekişmeler bu emîr zamanında da sürdü. Seyfeddin öldürülünce hânedanın başına kardeşi Şerefeddin Ebû Bekir geçti. İktidarını güvenceye alan Şerefeddin’in ölümünün ardından başa geçen kardeşi İzzeddin Gerşâsb zamanında da taht kavgaları devam etti. Bağdat’ta bulunan Bedreddin’in oğlu Hüsâmeddin Halîl, Luristan’a dönüp İzzeddin’i yendikten sonra yönetime hâkim oldu. Hüsâmeddin Halîl 640 (1242-43) veya 643 (1245-46) yılında Türkmenler’le yaptığı savaşta öldürülünce kardeşi Bedreddin Mes‘ûd mücadeleyi sürdürdü (1242-1258). Halife Müsta‘sım-Billâh’ın başkumandanı olan Süleyman Şah’ın Hülâgû Han’ın Bağdat’ı işgal ettiği 656’da (1258) öldürülmesi üzerine Abaka Han, Tâceddin b. Hüsâmeddin Halîl’i atabeg tayin etti (677/1278-79). Onun da Abaka Han tarafından idam ettirilmesiyle yerine oğulları Feleküddin Hasan ile İzzeddin Hüseyin geçti. Cemâleddin Hıdır b. Tâceddin, Hüsâmeddin Ömer b. Şemseddin, Şemseddin Mahmûd ve İzzeddin Muhammed dönemlerinde de ülke aynı mücadelelere sahne oldu. Bunların ardından Lur-ı Kûçek’in başına ilk defa bir kadın, İzzeddin’in hanımı Devlet Hatun geçti (716/1316 veya 720/1320). Vezir Hâce Muhammed Câgîrî ile birlikte devleti başarıyla yöneten Devlet Hatun, daha sonra yönetimi Moğollar’ın baskısı üzerine kardeşi İzzeddin Hüseyin’e bırakmak zorunda kaldı. İzzeddin, Ebû Said Bahadır Han’ın menşuruyla hânedanı on dört yıl yönetti. Ölümünün ardından yerine oğlu Şücâüddin Mahmûd geçti ve harabe haline gelen bölgeyi yeniden imar etti. Komşu emirlikler olan Muzafferîler ve Celâyirliler’le dostane ilişkiler kurdu. Mahmûd 750’de (1349) kendi adamları tarafından öldürülünce yerine geçen oğlu Melik İzzeddin zamanında 788 (1386) yılında bölge Timur’un saldırısına mâruz kaldı ve Hürremâbâd Kalesi tamamen tahrip edildi. İzzeddin’in bu olaydan sonraki âkıbeti meçhuldür. Bazı rivayetlerde kendisinin 790’da (1388) Rûmiyân Kalesi’nde hapsedildiği, oğlunun da Türkistan’a sürüldüğü belirtilir. Üç yıl sonra serbest bırakılan baba oğul Muzafferîler’in hâkimiyet alanlarını genişletmesine yardımcı oldular. İzzeddin 806’da (1403-1404) öldürüldü. Oğlu Sîdî Ahmed, Timur’un ölümü üzerine (807/1405) Lur-ı Kûçekler’in başına geçti. Onun vefatıyla yönetime kardeşi Şah Hüseyn-i Abbâsî geldi. Şah Hüseyin’in oğlu Şah Rüstem Abbâsî Lur-ı Kûçekler’in devamını sağladı ve Şah İsmâil ile iş birliği yaptı. Bu dönemde Lur-ı Kûçek’in başında bulunanlar Safevîler’in Luristan valisi konumunda idiler. Son Lur-ı Kûçek emîri Şahverdi b. Muhammedî’nin 1006 (1597-98) yılında Safevî Hükümdarı Şah Abbas tarafından öldürülmesiyle hânedan son buldu. Lur-ı Kûçek döneminde Luristan’ın idarî ve askerî yapısı hakkında fazla bilgi yoktur. Bunun sebebi hayatlarını kabile şeklinde sürdürmüş olmalarıdır. Buna rağmen zaman zaman büyük ordular kurmuşlardır. Bazı kaynaklar, Feleküddin Hasan ve İzzeddin Hüseyin döneminde 17.000 kişilik orduların bulunduğunu kaydeder.
BİBLİYOGRAFYA
Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde (Browne), s. 547-557; Gaffârî, Cihânârâ (nşr. Müctebâ Mînovî), Tahran 1343 hş., s. 172-174; Müneccimbaşı, Sahâifü’l-ahbâr, II, 598-600; Spuler, İran Moğolları, s. 183-184; a.mlf., “Atābakāne Lorestān”, EIr., II, 897-898; Abbas İkbâl-i Âştiyânî, Târîḫ-i Moġol, Tahran 1364 hş., s. 450-452; V. Minorsky, “Lur-i Kûçek”, İA, VII, 77-79; a.mlf., “Lur-i Kūčik”, EI2 (İng.), V, 828-829; Ebü’l-Fazl Hatîbî, “Atâbekân-ı Luristân”, DMBİ, VI, 504-509.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 226-227 numaralı sayfalarda yer almıştır.