Fâtih Sultan Mehmed devri sadrazamlarından Mahmud Paşa, İstanbul’da bir cami etrafında toplanan medrese, imaret, sıbyan mektebi, mahkeme, türbe, hamam gibi bölümlerden meydana gelen bir külliye kurmuş, bu külliyede yer alan medresenin (877/1472-73) talebelerinin yararlanabilmesi için de bir kütüphane tesis etmişti. Medresenin 878 (1473-74) tarihli vakfiyesinin İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri’ne kaydedilen özetinde buraya verilen 195 kitap, adları belirtilmeden çeşitli konu başlıkları altında sadece her konudaki kitap adedi söylenerek zikredilmiştir. Vakfiyesine göre medrese kütüphanesine günlük 5 akçe ücretle hâfız-ı kütüb tayin edilmiştir. Muhtelif vakıf kayıtlarından Mahmud Paşa Medresesi hâfız-ı kütübüne yemek bedeli (taâmiye) verildiği de anlaşılmaktadır (BA, MAD, nr. 5102, s. 79, 140, 463, 510).
Bazı vakıf kayıtlarına göre Mahmud Paşa Kütüphanesi’ndeki kitaplar, medrese odaları zemin seviyesinde inşa edildiği ve arka pencereleri de bulunmadığı için hava ve güneş alamadığından (Kütükoğlu, s. 108) gerektiği gibi korunamamış, zamanla bir kısmı harap olmuştur. 1130 (1718) tarihli bir kayıtta kütüphane tamiri için 2400 akçe harcandığı belirtilmektedir (Evkāf-ı Hümâyun Müfettişliği, nr. 109, s. 16-18). Medrese ayrıca 1197 (1783), 1248 (1832), 1257 (1841) ve 1290-1291 (1873-1874) yıllarında tamir görmüştür.
13 Zilkade 1191 (13 Aralık 1777) tarihli bir vakıf kaydına göre kütüphanedeki dolaplarda bulunan kitapların elli yıldan beri açılıp sayılmadığından toz toprak içinde kaldığı ve bir kısım kitapları böceklerin yediği medrese öğrencileri tarafından haber verilince vakfın mütevellisi ve Evkāf-ı Hümâyun müfettişliğince görevlendirilen kişiler dolapları açıp kitapları temizledikten sonra saymışlar, bunları hâfız-ı kütübe teslim ederek yeni bir defterin hazırlanmasını istemişlerdir (VGMA, nr. 741, s. 336). Dârüssaâde ağasının gönderdiği Safer 1192 (Mart 1778) tarihli bir yazıdan anlaşıldığına göre medresedeki dolapta bulunan 341 cilt kitap tamir edilmiş ve kütüphanenin çalışma düzeni yeniden belirlenmiştir (VGMA, nr. 741, s. 340).
Daha sonraki tarihlerde de kütüphanenin fizikî durumunda bir iyileşme olmadığından kitapların korunması için bazı tedbirler alınmaya çalışılmıştır. 19 Nisan 1326 (2 Mayıs 1910) tarihli bir belgede, bu tarihte kütüphaneler müfettişi bulunan Hasan Tahsin Efendi’nin bildirdiğine göre Mahmud Paşa Medresesi’ndeki kütüphanede mevcut bazı kitaplar rutubet sebebiyle büyük zarara uğradığından geçici olarak Nuruosmaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiş ve burada camekânlı bir dolap içine yerleştirilmiştir. Ancak yirmi beş kitap rutubetten külçe haline geldiğinden bir sandığa yerleştirilerek kaldırılmıştır (BA, MF.KTV, Dosya, nr. 6, Evrak nr. 25). Yine Hasan Tahsin Efendi, koleksiyonda mevcut kitaplar sayıldığında kütüphanede 364’ü Mahmud Paşa, 118’i İzmirli Mustafa Efendi vakfından olmak üzere 482 kitap bulunduğunu ve bazı hayır sahipleri tarafından vakfedilmiş olup kütüphane defterine kaydedilmemiş daha otuz iki kitabın mevcut olduğunu tesbit etmiştir (BA, MF.KTV, Dosya, nr. 6, Evrak nr. 35). 29 Haziran 1329 (12 Temmuz 1913) tarihli bir belgede ise Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndeki dolaplara yerleştirilen Mahmud Paşa Medresesi kitaplarının yapraklarının birbirine yapışmaması için dolaplara raflar yapılması istenmektedir (BA, MF.KTV, Dosya, nr. 8, Evrak nr. 10). Mahmud Paşa Kütüphanesi 1914 yılında Sultanselim’de kurulan kütüphaneye, 1924’te Murad Molla Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. Küçük koleksiyonların bir merkezde toplanması amacıyla 1949 yılında Süleymaniye’de kurulan kütüphaneye birçok küçük kütüphaneyle birlikte Mahmud Paşa Kütüphanesi’ndeki kitaplar da taşınmış olup halen Süleymaniye Kütüphanesi içinde bulunmaktadır (Dener, s. 58-59). Bugün Mahmud Paşa Kütüphanesi’nde 359 yazma eser mevcut olup Mahmud Paşa Medresesi Kütüphanesi ve Rüstem Paşa Kütüphanesi Defteri adıyla katalogu da yayımlanmıştır (İstanbul 1311).
BİBLİYOGRAFYA
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 43.
A. Süheyl Ünver, İlim ve Sanat Bakımından Fatih Devri Notları I, İstanbul 1947, s. 13-14.
Halit Dener, Süleymaniye Umumî Kütüphanesi, İstanbul 1957, s. 58-59.
Ayverdi, Osmanlı Mi‘mârîsi III-IV, s. 443.
Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, s. 28.
Mübahat S. Kütükoğlu, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara 2000, s. 108-111.
Th. Stavrides, The Sultan of Vezirs: The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453-1474), Leiden 2001, s. 307-310.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 381-382 numaralı sayfalarda yer almıştır.