Baskı sanatına getirdiği yeniliklerle Türk matbaacılık tarihinde bir dönüm noktası olup 1881’de İstanbul’da kurulmuştur. Daha önce Tasvîr-i Efkâr gazetesindeki yazılarıyla basın hayatına atılan Ebüzziyâ Mehmed Tevfik’in matbaacılık mesleğine fiilen girişi, Şinâsi’nin ölümü (1871) ve matbaasının Mustafa Fâzıl Paşa tarafından terekesinden satın alınmasıyla başlar. Mustafa Fâzıl Paşa, başkanı bulunduğu Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin amaçları doğrultusunda işletilmesi kaydıyla matbaayı cemiyet üyelerinden Nâmık Kemal, Kayazâde Reşad, Menâpîrzâde Nûri ve Ebüzziyâ Mehmed Tevfik’e bağışlamış, daha sonra hisselerin tamamı Ebüzziyâ’ya devredilmiştir. Şinâsi’nin anısına hürmeten onun koyduğu Tasvîr-i Efkâr adını koruyarak yayım hayatına giren Ebüzziyâ matbaayı önce Sultanhamamı’na, ardından Beyoğlu’nda Haçopulo Çarşısı’na, daha sonra Bâbıâli’de Nallı Mescid’in karşısındaki 2 numaralı hâneye taşımış, İbret, Hadîka ve Sirâc gazeteleriyle Cüzdan dergisini ve bazı kitapları bu matbaada bastırmıştır (1872-1873). Rodos sürgününe giderken matbaayı Mihran’a kiralamış ve yayım faaliyetleri onunla Şemseddin Sâmi tarafından sürdürülmüştür. Sürgün dönüşünde (1876) matbaa işleri için bir süre Viyana’da bulunmuştur.
Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, 1881’de Almanya’dan getirttiği baskı makineleri ve gerekli edevatıyla matbaasını Karaköy’de Eski Mahkeme sokağındaki Ticaret Hanı’nda Matbaa-i Ebüzziyâ adıyla açtı. İlk basılan eser Rebî-i Ma‘rifet adlı yıllığın ikinci sayısıdır (13 Mayıs 1882). Daha önce Mihran Matbaası’nda tabedilen Mecmûa-i Ebüzziyâ 21. sayısından itibaren (15 Receb 1299 / 2 Haziran 1882) burada yayımına devam etti. Kaliteli baskılarıyla matbaa iki yıl kadar faaliyet gösterdi. Bina yetersiz kalınca Karaköy’de Avusturya Lisesi’nin karşısında Kart Çınar (bugünkü Çınar) sokağındaki tarihî binaya taşındı. Burada büyük gelişme gösteren matbaa, Türkçe’nin yanında Batı dillerinde kullanılan hurufatla her türlü kitap ve evrakı bastı. Bu parlak dönem Ebüzziyâ’nın 10 Nisan 1900’de Konya sürgününe kadar devam etti. Bu sırada asıl görevi devlet memurluğu olduğu için matbaacılığı padişah katında uygun görülmediğinden matbaasının hazine tarafından 650 lira karşılığında satın alınmak istendiği kendisine bildirildi. Ebüzziyâ çok düşük bulduğu bu miktarı kabul etmedi. Sürgün süresince mühürlenerek sekiz yıl kapalı kalan matbaada bakımsızlıktan büyük zarar gören makineler ve diğer aletler işlemeyecek hale geldi. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra 2 Ağustos 1908’de İstanbul’a dönen Ebüzziyâ, matbaasından geri kalan işe yarar malzemeyi alıp Sultanahmet’te Divanyolu’nda yakın zamana kadar Sağlık Müzesi olarak kullanılan binanın zemin katında yeniden tesis edip 1909’da faaliyete geçirdi. Önce Yeni Tasvîr-i Efkâr gazetesini, ardından sürgüne giderken yayımına son verdiği Mecmûa-i Ebüzziyâ’yı çıkarmaya başladı (4 Mayıs 1911). Ancak burada bastığı kitaplar, Numûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye’nin altıncı ve son baskısı dışında eski kaliteyi yakalayamadı. Ebüzziyâ’nın vefatında (27 Ocak 1913) oğulları Talha ve Velid beylere geçen matbaa Cağaloğlu’nda Şeref Efendi sokağındaki Münif Paşa Konağı’na taşındı (22 Şubat 1913). Matbaa-i Ebüzziyâ yayımcılığını burada sürdürdü ve 1955’te tarihe karıştı.
Matbaacılık ve yayımcılığı yanında Ebüzziyâ Mehmed Tevfik aynı zamanda hattat, hakkâk, grafiker, ressam, dekoratör, seramikçi ve peyzaj mimarı idi; halıcılık ve ince marangozluk gibi değişik alanlarda da usta bir sanatkârdı. Yeniliklere her zaman açık olan Ebüzziyâ baskı, harf, süs, biçim gibi öğeleri dönemin modern grafik sanatına uygun olarak seçmiş, ayrıca Avrupa’da yaptırdığı klişeleri kullanmıştır. Renkli baskının yeni yeni geliştiği bir devirde bastığı nefis eserlerine, o dönemin matbaacılık merkezi olan Leipzig’de Der Ausschuss für den Internationalen Graphischen Muster-Austausch adıyla yayımlanan yıllığın 1881-1889 yıllarında çıkan dokuz cildinin her birinde yer verilmiştir. Fransa Cumhurbaşkanı Faure basımcılığındaki başarısından dolayı kendisine liyakat nişanı göndermiş (1898), Times gazetesinde Matbaa-i Ebüzziyâ’yı öven bir yazı 1310 (1892-93) tarihli Nevsâl-i Ma‘rifet’in dış kapağında yayımlanmıştır.
Ebüzziyâ Mehmed Tevfik Türkiye’de kartpostal basımında da öncülük etmiş, bu alanda 1897-1900 yılları arasında çalışmaları olmuştur. Bastığı tesbit edilen ilk kartpostal 28 Rebîülâhir 1306 (1 Ocak 1889) tarihlidir. Yılbaşı için hazırlanan kartpostalın ön yüzünde İtalyanca “buon capo d’anno” (iyi yıllar) ve “mübarek ola” yazıları bulunmaktadır. Değişik konularda altı ayrı seri halinde, üzerlerinde genel olarak “Yâddâşt-ı Kostantiniyye / Souvenir de Constantinople” ifadesinin yer aldığı, yirmi sekiz kartpostal tesbit edilmiştir. Bastığı bütün kitaplara bir iç kapak koymuş, bazı yayınlarında ve özellikle yıllıklarında şömiz kullanmıştır. Ayrıca seri eserler neşretmiş ve Fransızlar’ın “Les hommes illustrés” koleksiyonunu örnek alıp 1883’te yayıma başlayan “Kitâbhâne-i Meşâhîr” serisinde seksen ünlünün hayat hikâyesi yer almıştır. Daha sonra Almanlar’ın Universal Bibliothek yayımını örnek tutarak 1887’den itibaren “Kitâbhâne-i Ebüzziyâ”yı yayımlamış, bu seride de 110 kitap çıkmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Ebüzziya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi (haz. Ziyad Ebüzziya), İstanbul 1973-74, I-III.
Fahriye Gündoğdu, Ebüzziya Tevfik’in Türk Basımcılığına Getirdiği Yenilikler ve Türk Kütüphaneciliğine Katkıları (bilim uzmanlığı tezi, 1982), Hacettepe Üniversitesi.
a.mlf., “Ebüzziya Tevfik’in Türk Basımcılığına Getirdiği Yenilikler”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, XXXII/1, Ankara 1983, s. 5-10.
Alim Gür, Ebüzziya Tevfik: Hayatı, Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ve Matbaacılığa Katkıları, Ankara 1998.
Necdet Hayta, Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tasvir-i Efkâr Gazetesi (1278/1862-1286/1869), Ankara 2002.
Hasan R. Ertuğ, “Yayın Hayatımızda Devir Açan Bir Büyük Gazeteci”, Yıllarboyu Tarih: Yakın Tarih Dergisi, IX/12, İstanbul 1982, s. 45-47.
Ümit Bayazoğlu, “Ebüzziya Takvimi”, Sanat Dünyamız, sy. 42, İstanbul 1990, s. 52-64.
Ömer Faruk Şerifoğlu, “Ebüzziya Kartpostalları”, a.e., sy. 73 (1999), s. 277-305.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 114-115 numaralı sayfalarda yer almıştır.