Tam adı Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn ve Mecmaʿ-ı Baḥreyn olan eser, İran İlhanlı Hükümdarı Ebû Said Bahadır Han’ın doğumundan (704/1305) Timurlular’dan Ebû Said Mirza Han’ın ölüm yılının (873/1469) biraz sonrasına kadar geçen olayları anlatır. Kitabın telif tarihi olarak 1470 ve 1475 yılları gösterilirse de bunlardan ikincisinin doğru olması gerekir. İki defterden (cilt) meydana gelen eserin ilk defteri 1305 yılından başlayıp Timur’un ölüm yılı olan 807 (1405) tarihine kadar gelmekte, ikinci defter 807-874 (1405-1470) yılları arasındaki olayları ihtiva etmektedir. Müellif her iki ciltte de mukaddime yazmıştır. Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn özellikle 830-874 (1427-1470) yılları için önemli aslî kaynaklardan biridir. Bu kısım birçoğu müellifin şahsî müşahedelerine dayanan vak‘aları içine almaktadır. Bilhassa Hindistan’ın o zamanki durumu ve oradaki Türkler’in tarihi bakımından önem taşımaktadır. 830 (1427) yılından önceki bahisler Seyfî-i Herevî’nin Târîḫnâme-i Herât’ı, Şerefeddin Ali Yezdî’nin Ẓafernâme’si, Hâfız-ı Ebrû’nun Zübdetü’t-tevârîḫ ve Ẕeyl-i Câmiʿu’t-tevârîḫ’i ile Muhammed Yezdî’nin Mevâhibü ilâhiyye’sinin özetinden ibarettir.
Çok rağbet görmüş olan Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn’in birçok yazma nüshası bulunmaktadır. Müellifin 845-847 (1441-1443) yıllarında Şâhruh’un elçisi sıfatıyla Hindistan’ın çeşitli yerlerinde bulunduğu sırada topladığı ve eserine koyduğu tarihî malzemeyi ihtiva eden kısım, Yurinbayef tarafından Abdürrezzâk es-Semerkandî’nin Hindistan Sefernâmesi adıyla Özbekçe’ye tercüme edilerek 1960’ta Taşkent’te basılmıştır. Aynı şahsın ikinci defterin birinci cüzünün lugatçe ilâvesiyle Özbekçe’ye çevirisi de 1969’da Taşkent’te yayımlanmıştır. Eserin Gürcistan’la ilgili kısmını Katsitadze, Abdürrezzâk-ı Semerkandî ve Gürcistan-Maṭlaʿu’s-saʿdeyn mecmaʿu’l-baḥreyn adıyla Gürcüce’ye tercüme etmiş, bu tercüme, Rusça bir özetle birlikte 1968’de Tiflis’te “Gürcü Bilimler Akademisi Dergisi”nin 2. sayısında neşredilmiştir. Eserin Koca Râgıb Paşa tarafından yapılmış eksik bir çevirisi de vardır (İA, IX, 597). Ayrıca Muhammed Şefî‘ tarafından üç bölüm halinde Pencap’ta Oriental College Magazine’de yayımlandıktan sonra (Mayıs, Ağustos, Kasım 1933) Abdülhüseyin Nevâî eseri yeniden neşretmiştir (Tahran 1353 hş.). Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn’in bazı bölümleri Batı dillerine de çevrilmiştir (Storey, I/1, s. 296-297).
BİBLİYOGRAFYA
Abdürrezzâk es-Semerkandî, Maṭlaʿ-ı Saʿdeyn (nşr. Abdülhüseyin Nevâî), Tahran 1353 hş., ayrıca bk. neşredenin girişi.
Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, I, 181-183.
Browne, LHP, III, 429-430.
Storey, Persian Literature, I/1, s. 293-298.
Safâ, Edebiyyât, IV, 513-514.
Zeki Velidi Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1981, s. 200-201.
F. Tauer, “Timurlular Devrinde Tarihçilik” (trc. Ahmet Ateş), TTK Belleten, XXIX (1965), s. 61-62.
Abdülkadir Karahan, “Râgıb Paşa”, İA, IX, 597.
W. Barthold – Mohammad Shafī, “ʿAbd al-Razzāḳ al-Samarḳandī”, EI2 (İng.), I, 90-91.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 141 numaralı sayfada yer almıştır.