Tam adı Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ ve’l-ḳavâʿid ve cevâmiʿu’r-revâʾiḳ ve’l-fevâʾid mine’l-uṣûl olan ve sistematik bir fıkıh usulü kitabı tarzında kaleme alınan eser bir mukaddime, iki bölüm (bab) ve hâtimeden meydana gelmekte olup her iki bölüm dört kısımdan (rükün) oluşmaktadır. Girişte usûl-i fıkhın mahiyeti, konusu ve gayesine temas edildikten sonra birinci bölümde fıkıh usulünün deliller bahsine yer verilerek sırasıyla kitap, sünnet, icmâ ve kıyas konuları rükün başlıkları altında incelenmiş, lafız ayırımları ve lafzî yorum meselelerinin kitap ve sünnetin ortak konuları olduğu belirtilip bunlar birinci rükün içinde geniş biçimde işlenmiştir. Şer‘î hüküm bahsinin ele alındığı ikinci bölümde hüküm, hâkim, hükme konu olan fiil (el-mahkûm bih) ve hükmün muhatabı mükellef (el-mahkûm aleyh) konuları üzerinde durulmuştur. Müellifin bazı konuları fasıl (meselâ bk. celî kıyas) ya da bab şeklinde (meselâ bk. ictihad) müstakil alt başlıklar altında işlediği görülmektedir.
Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ’ın sonuç bölümünde 154 küllî kaide yer almaktadır. Müellif, bu kaidelerin tesbitinde İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir adlı eserinden yararlanmış ve bazı ilâvelerde bulunmuştur. Bu bölümdeki kaideler, Bedreddin ez-Zerkeşî’nin el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿid adlı eserinde olduğu gibi her kaidenin ilk kelimesinin başlangıç harfi esas alınmak suretiyle alfabetik olarak sıralanmıştır. Bazı kaideler, Kerhî’nin Risâle fi’l-uṣûl’üne benzer tarzda meselelerin illetlerinin belirlenmesinde mezhep hukukçuları için yönlendirici ilkeler şeklinde düzenlenmiştir. Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ’ın bu bölümü, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’nin küllî kaidelerle ilgili kısmının önemli kaynaklarından birini oluşturmaktadır.
Özellikle Molla Hüsrev’in Mirḳātü’l-vüṣûl, Sadrüşşerîa’nın et-Tavżîḥ ve Tâceddin es-Sübkî’nin Cemʿu’l-cevâmiʿ adlı kitaplarından faydalanılarak hazırlanan Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ, Hanefî mezhebinin görüşlerini esas almakla birlikte izlediği metot açısından karşılaştırmalı bir usûl-i fıkıh eseri niteliğindedir. Kitapta genellikle Hanefî ve Şâfiî mezheplerinin görüşleri arasında mukayeseler yapıldığı ve zaman zaman müellifin kendi tercihlerine de yer verdiği görülür. Konular kısa, veciz bir üslûpla ele alındığı için eser aynı zamanda bir ders kitabı özelliği taşımaktadır.
Çeşitli tarihlerde basılan Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ (İstanbul 1273, 1303, 1318), Mustafa Hulûsi Güzelhisârî tarafından Menâfiʿu’d-deḳāʾiḳ fî şerḥi Mecâmiʿi’l-ḥaḳāʾiḳ adıyla şerhedilmiştir (İstanbul 1273, 1308; Kahire 1288). Bu eser Osmanlı medreselerinde Molla Hüsrev’in Mirʾâtü’l-uṣûl’ü yerine geçecek kadar meşhur olmuştur. Bir kısım kaynaklarda Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ’ı Ebû Saîd el-Hâdimî’nin oğlu Abdullah el-Hâdimî’nin Menâfiʿu’d-deḳāʾiḳ fî şerḥi Mecâmiʿi’l-ḥaḳāʾiḳ adıyla şerhettiği (Îżâḥu’l-meknûn, II, 559), eserin Necîb Ayıntâbî ve Muhammed b. Mustafa el-Konevî tarafından yapılmış şerhlerinin de bulunduğu zikredilmekle birlikte (a.g.e., II, 430) bu eserlere kütüphane kayıtlarında rastlanmamıştır.
Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ’ı Şirvanlı Ahmed Hamdi Efendi Levâmiu’d-dekāik fî tercemeti Mecâmii’l-hakāik (İstanbul 1293) ve Hanîf İbrâhim Efendi Tercüme-i Mecâmi‘ fi’l-usûl (İÜ Ktp., TY, nr. 3692) adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir.
Cevdet Paşa’nın Adliye nâzırlığı döneminde açılan Mekteb-i Hukuk’ta Mecelle okutulmaya başlandıktan sonra müfredat programına ilâve edilen usûl-i fıkıh dersinde Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ takip edilmiştir. Eser aynı zamanda Sava Paşa’nın İslâm Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd isimli kitabının temel kaynağını teşkil etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Ebû Saîd el-Hâdimî, Mecâmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ (Güzelhisârî, Menâfiʿu’d-deḳāʾiḳ içinde), İstanbul 1273, s. 2-47.
Îżâḥu’l-meknûn, II, 430, 559.
Serkîs, Muʿcem, I, 808-809.
Sava Paşa, İslâm Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüd (trc. Baha Arıkan), Ankara 1955, I, 19, 117; II, 45, 46, 53, 54.
Mustafa Ahmed ez-Zerkā, el-Fıḳhü’l-İslâmî fî s̱evbihi’l-cedîd, Dımaşk 1968, II, 956-957.
Osman Öztürk, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul 1973, s. 118, 122.
Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 459.
Orhan Çeker, “Ebû Said Muhammed el-Hâdimî’nin Mecâmiu’l-hakâik Adlı Eseri”, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 8, Konya 1998, s. 43-52.
Ahmet Akgündüz, “Güzelhisârî, Mustafa Hulûsi”, DİA, XIV, 331.
Ferhat Koca, “Hâdimî, Abdullah”, a.e., XV, 24.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 217 numaralı sayfada yer almıştır.