MECMAU’z-ZEVÂİD

Zevâid çalışmalarıyla tanınan Heysemî Ahmed b. Hanbel, Bezzâr ve Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî’nin müsnedleriyle Taberânî’nin üç mu‘ceminin Kütüb-i Sitte’ye zevâidlerini Ġāyetü’l-maḳṣad fî zevâʾidi’l-Müsned, Keşfü’l-estâr ʿan zevâʾidi’l-Bezzâr, el-Maḳṣadü’l-ʿalî fî zevâʾidi Müsnedi Ebî Yaʿlâ el-Mevṣılî, el-Bedrü’l-münîr fî zevâʾidi’l-Muʿcemi’l-kebîr ve Mecmaʿu’l-baḥreyn fî zevâʾidi’l-Muʿcemeyn adındaki eserlerinde toplamıştı. Daha sonra hocası Zeynüddin el-Irâkī’nin tavsiyesi üzerine bunlardaki hadisleri senedlerinden sahâbîler dışındaki râvileri çıkararak bir araya getirmiş ve çalışmasına Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid adını vermiştir. Eser kırk dört kitab, 3642 bab ve 18.776 hadis ihtiva etmektedir.

Rivayetler mevkuf, maktû, zayıf, hatta mevzû dahi olsa Heysemî bunları kaynaklarda geçtiği şekliyle almış, ancak bütün rivayetlerin sahâbî dışındaki râvileri hakkında cerh ve ta‘dîl açısından ayrıntılı bilgi vererek onların sağlamlık derecesini ortaya koymaya çalışmış ve hadislerin hangi kitapta bulunduğunu göstermiştir. Aynı hadis hem Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde hem zevâidlerini çıkardığı diğer eserlerde varsa sadece Müsned’in râvilerini değerlendirmiş, diğerlerinden birinde veya birkaçındaki rivayet Müsned’deki rivayetten daha kuvvetliyse onların râvilerinden de söz etmiştir.

Müellif, râviler hakkında bilgi verirken daha çok İbn Hibbân’ın Kitâbü’s̱-S̱iḳāt’ı ile Zehebî’nin Mîzânü’l-iʿtidâl’ine başvurmuştur. Bir râvinin sika olduğunu söylemekle yetindiğinde bununla, müsamahakâr tenkidleriyle bilinen İbn Hibbân’ın görüşü olduğunu anlatmakta, bir râviyi İbn Hibbân’ın sika kabul ettiğini söylediğinde ise başka âlimlerin bunun aksini düşündüğüne işaret etmektedir. Bir râvinin Mîzânü’l-iʿtidâl’de zikredildiğini belirttiği zaman bunun anlamı onun zayıf bir râvi olduğudur. Orada zikredilmediğini söylediğinde ise o şahsın sika olduğu anlatılmak istenmiştir. Heysemî hadis uydurmakla tanınan bir râviye yalancı demekten çekinmekte, onu tanımadığını veya onunla ilgili bilgi veren birini bulamadığını söylemekle yetinmektedir. Hadisler hakkında kendi değerlendirmelerini ise “kultü” kelimesiyle diğerlerinden ayırmaktadır.

Mecmaʿu’z-zevâʾid’de beş kitabın birleştirilmesi Kütüb-i Sitte’de yer almayan hadisleri bir arada görme kolaylığı getirmiştir. Eserde birbirine benzer rivayetler ayıklanmakla birlikte birbirini açıklayıcı ve tamamlayıcı ayrıntılar muhafaza edilerek bazı hadislerdeki kapalılığın giderilmesi sağlanmıştır. Heysemî, bazan bir hadisi Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’de olduğu gibi taktî‘ ederek kitabın birkaç yerinde vermiş, bazan gözettiği bir fayda dolayısıyla uzun bir hadisi çeşitli yerlerde tekrarlamış, bazan da bir konuyla ilgili rivayetlerin geçtiği yerlere gönderme yaparak tekrardan kurtulmayı amaçlamıştır.

Kettânî, Mecmaʿu’z-zevâʾid’in hadis kitaplarının en faydalısı olduğunu söylemektedir. İbn Hacer el-Askalânî’nin, hocası Heysemî’nin bu eserini okurken gördüğü bazı kusurları tesbit etmeye başladığı, ancak hocasının bu tenkitlere üzüldüğünü görünce çalışmasını bıraktığı bilinmektedir (bk. HEYSEMÎ). Muhammed İlîş, Mecmaʿu’z-zevâʾid’in gördüğü bir yazmasında, İbn Hacer’in nüshanın kenarlarına kaydettiği notlarda Heysemî’yi Kütüb-i Sitte’de yer alan bazı hadisleri eserine almakla eleştirdiğini belirtmekte, kendisi de eserin yaklaşık 200 yerinde gördüğü tekrarları düzeltmek maksadıyla Ḥâşiyetü’r-râṣıd li-ıṣlâḥi evhâmi Mecmaʿi’z-zevâʾid ve menbaʿi’l-fevâʾid adıyla bir eser hazırladığını söylemektedir. Süyûtî de Heysemî’nin bazı hatalarını tashih etmek üzere Buġyetü’r-râʾid fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Mecmaʿi’z-zevâʾid adlı bir eser yazmaya başlamışsa da bunu tamamlayamamıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1602; Kettânî, s. 172). Mecmaʿu’z-zevâʾid’i yayımlayan Muhammed Dervîş, İbn Hacer ile Süyûtî’nin çalışmalarını kendisinin bu tahkikiyle gerçekleştirmeyi hedeflediğini söylemektedir (I, 7). Mecmaʿu’z-zevâʾid üzerine yapılan çalışmalardan biri de Rûdânî’nin Cemʿu’l-fevâʾid min Câmiʿi’l-ʿuṣûl ve Mecmaʿi’z-zevâʾid’idir (I-II, Cidde 1973; nşr. Ebû Ali Süleyman b. Dürey‘, I-IV, Küveyt 1418/1998). Eserde Mecdüddin İbnü’l-Esîr’in Câmiʿu’l-uṣûl li-eḥâdîs̱i’r-Resûl’ü ile Mecmaʿu’z-zevâʾid’i birleştirilmiş, bunlara İbn Mâce ve Dârimî’nin es-Sünen’leri de ilâve edilerek on dört kitabın mükerrerleri ayıklanmak ve senedleri hazfedilmek suretiyle 10.131 hadis bir araya getirilmiştir.

Çağdaş araştırmacılardan Âsım b. Abdullah, Heysemî’nin Mecmaʿu’z-zevâʾid’de yanlış olarak kaydettiği yetmiş dokuz râvinin isim ve nisbesini tashih etmek üzere bir makale yazmıştır (bk. bibl.). Ebü’l-Eşbâl Sagīr Ahmed el-Bâkistânî de bazı eserlerdeki hataları düzeltmek üzere kaleme aldığı el-Müstedrek’inde (Riyad 1993) Mecmaʿu’z-zevâʾid’e bir bölüm ayırarak (s. 65-75) yirmi dokuz râvinin adını tashih etmiştir. Ebû Hacer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl, Fehârisü Kitâbi Mecmaʿi’z-zevâʾid ve menbaʿi’l-fevâʾid adlı çalışmasında eserin 1352-1353 baskısını esas alarak üç ciltlik bir fihrist hazırlamış (Beyrut 1406/1986), Muhammed Selîm Semmâre de Fihrisü eḥâdîs̱i ve âs̱âri Mecmaʿi’z-zevâʾid ve menbaʿi’l-fevâʾid adıyla bir eser yayımlamıştır (Beyrut 1987). Ömer b. Gurâme el-Ömerî, Mecmaʿu’z-zevâʾid ile İbn Hacer’in el-Meṭâlibü’l-ʿâliye’sindeki hadisler için Eṭrâfü’s-seniyye li-Mecmaʿi’z-zevâʾid ve’l-Meṭâlibi’l-ʿâliye adlı bir fihrist neşretmiştir (Riyad 1406).

Çeşitli kütüphanelerde ve özellikle İstanbul’da (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 296, 406, Murad Buhârî, nr. 83/2; Koca Râgıb Paşa Ktp., nr. 350; TSMK, III. Ahmed, nr. 510) birçok nüshası bulunan Mecmaʿu’z-zevâʾid ilk olarak Delhi’de (1308/1891), ardından Hüseyin el-Kudsî’nin tashihiyle on cilt halinde Kahire’de (1352-1353) ve bu baskı esas alınarak birkaç defa Beyrut’ta (1967, 1982, 1986) yayımlanmış, Abdullah Muhammed Dervîş, hadisleri numaralayıp daha önceki baskının cilt ve sayfa numaralarını da göstermek ve üzerinde bazı tashihler yapmak suretiyle eseri Buġyetü’r-râʾid fî taḥḳīḳi Mecmaʿi’z-zevâʾid adıyla neşretmiştir (I-X, Beyrut 1414/1994).

BİBLİYOGRAFYA

Heysemî, Mecmaʿu’z-zevâʾid (Dervîş), I-X.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1602.

Serkîs, Muʿcem, II, 1903.

Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 172.

Brockelmann, GAL, II, 76.

Ebü’l-Eşbâl Sagīr Ahmed el-Bâkistânî, el-Müstedrek, Riyad 1993, s. 65-75.

Abdüsselâm Muhammed İlîş, ʿİlmü zevâʾidi’l-ḥadîs̱, Beyrut 1415/1995, s. 229-230.

Âsım b. Abdullah, “Tenbîhât ʿalâ taḥrîfât ve taṣḥîfât fî kitâbi Mecmaʿi’z-zevâʾid ve menbaʿi’l-fevâʾid”, Mecelletü’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye bi’l-Medîneti’l-münevvere, sy. 67-68, Medine 1405, s. 120-126.