MECZUP

Sözlükte “kendine çekmek, yaklaştırmak” anlamındaki cezb (cezbe) kökünden türeyen meczûb kelimesi tasavvufta, bir daha kendine gelmemek üzere Allah’ın âniden kendine çektiği, dost edindiği ve dâimî surette huzurunda bulundurduğu velîleri tanımlamak için kullanılmıştır.

Dinî duygu ve heyecanlara genellikle cezbe denir ve bu anlamda her dindar kişi ve sâlik az çok cezbe sahibidir. Mutasavvıflar, bir anda Hakk’ın katına ulaşan meczupların bu yüce mertebeyi kendi gayretleriyle kazanmadıklarını, bunun kendilerine Hakk’ın bir lutfu olduğunu söylerler. Cezbe aklı baştan alan bir hal olduğundan meczuplar ömür boyu kendilerinden tamamen veya kısmen geçmiş bir durumda yaşarlar. Günlük işlerini yönetip düzenleyemedikleri gibi dinî emir ve yasaklara zâhiren tam olarak riayet etmezler. Dinî yükümlülüğe temel oluşturan aklî dengeye tam anlamıyla sahip olmadıklarından dinin emir ve yasaklarıyla da yükümlü sayılmayan meczuplara me’hûz (kendinden alınmış), meslûb (akıldan soyulmuş), ma‘tûh (bunak), mağlûb (yenilmiş), vâlih (çılgın), behlûl (sâf), dîvâne ve mecnun gibi unvanlar da verilir.

İbn Haldûn, meczupların bir bakıma delilere benzedikleri halde velâyet makamında bulunduklarını ve sıddîkların hallerine sahip olduklarını belirttikten sonra fıkıh âlimlerinin onların velîliğini kabul etmediğini, ancak bunun yanlış bir hüküm olduğunu, zira ibadetin velîliğin mutlak şartı olmadığını, Allah’ın velîliği dilediğine lutfettiğini söyler. Ona göre meczuplar şer‘î hükümlere tam anlamıyla uygun olmasa da ibadet ederler. Doğuştan saftırlar, kendilerine göre iyi işlerin yapılmasını teşvik eder, kötü işleri engeller, hiçbir kayıt altında bulunmadıklarından bazan gaybdan haber verirler (Muḳaddime, s. 153; Şifâʾü’s-sâʾil, s. 107). Hücvîrî, meczupların kulluk görevlerini yerine getirmekten âzat edildiklerini ileri sürer (Keşfü’l-maḥcûb, s. 331). Takıyyüddin İbn Teymiyye de güçlü bir sevgi ve zikir sebebiyle içine aşk ateşi düştüğü için aklı başından giden kişinin söz ve hallerinde mâzur olduğunu, bu durumda iken söylediği sözler ve davranışları sebebiyle kınanamayacağını, Allah’ın meczuplara akıl ve hal verdiğini, sonra akıllarını başlarından alıp onları cezbe halinde bıraktığını, dinin emir ve yasaklarına uymaktan da muaf tuttuğunu söyler (Mecmûʿu fetâvâ, X, 431).

Mutasavvıfların büyük bir kısmı sâlikin tasavvuf yolunda ancak cezbe ile ilerleyebileceği görüşündedir. Tasavvufta bir tarikata intisap ederek sülûkünü tamamlamamış ve cezbe halini yaşamamış sâliklere “mücerred sâlik” (sâlik-i gayr-i meczûb), tasavvuf yoluna girmeden ve yolun gereklerini yerine getirmeden âni bir cezbeye mazhar olan sâliklere “mutlak meczup” (meczûb-ı gayr-i sâlik), tasavvuf yoluna girip bu yolun çilesini çektikten sonra cezbe halini yaşamış olanlara “sâlik meczup” (sâlik-i meczûb), yaşadıkları bir cezbe halinin ardından tasavvuf yoluna girip kararlı bir şekilde bu yolun gereklerini yerine getirenlere “meczup sâlik” (meczûb-ı sâlik) denir. Gerçek meczup bunların ikincisidir, ancak mürşide ulaşmadığından kendisi ermiş olmakla birlikte irşad yetkisi yoktur.

Meczupları hakiki meczuplar, bunlara benzemeye çalışanlar ve meczupluk taslayanlar diye üçe ayıran Abdurrahman-ı Câmî, hakiki meczupların Hakk’a erdikten sonra bir daha geriye dönüp insanlara rehberlik yapamadıklarını, kendilerinden geçmiş ve fâni olmuş bir şekilde yaşadıklarını; meczup olmayan, fakat samimi olarak meczuplara benzemeye çabalayanların bazan Hak’tan gelen ışıklar ve râihalar sebebiyle kendinden geçip meczuplar gibi hareket ettiklerini, ancak bazan ışık ve koku kesildiğinden karanlıkta nefisleriyle baş başa kaldıklarını; meczupluk taslayanların ise dinin emir ve yasaklarına uymamak için cezbe halinde göründüklerini, Hakk’ın iradesiyle hareket ettikleri için sorumlu olmadıklarını ileri sürdüklerini ve bunların ibâhî zındık olduğunu söyler (Lâmiî, s. 15, 19-20). Bunlarla meczup arasındaki fark tabii şekilde titreyen elle bilinçli olarak titretilen ele benzetilmiştir. Serrâc bu tür meczupluğu bir sapkınlık olarak görür (el-Lümaʿ, s. 525).

Gelecekle ilgili olarak verdikleri haberlerin bazan doğru çıkması, bazan da hikmetli sözler söylemeleri meczupların halkın gözündeki itibarını arttırmış, bu da dinî hükümlere ve ahlâk kurallarına uymayan söz ve davranışlarının mâzur görülmesine sebep olmuştur. Şa‘rânî, büyük velîler olarak tanıttığı meczupların bu tür söz ve davranışları hakkında bilgi verir (Ṭabaḳāt, II, 141-143, 173, 184-187). Ünlü meczup Ma‘şûk-ı Tûsî’nin içki içtiği, şair Senâî’yi de içki içen bir meczubun irşad ettiği nakledilir (bk. Lâmiî, s. 349, 666).

Bütün İslâm âleminde rastlanan meczuplar bulundukları çevrelerde büyük saygı görmüş, meczup sıfatı birçok sûfînin unvanı olarak kullanılmış, ölen meczuplara türbeler yapılarak kabirleri ziyaretgâh haline getirilmiş, adlarına mescidler ve camiler yapılmıştır. Bazı meczupların diğerlerinden daha üstün olduğunu belirtmek için onlara “kutbü’l-meczûbîn” denilerek ruhaniyetlerinden feyiz alınması gerektiğine ve keramet sahibi olduklarına inanılmıştır (bk. BEHLÛL). Ayaşlı Şâkir Efendi ve Neyzen Tevfik son devrin tanınmış meczupları arasında zikredilebilir.

BİBLİYOGRAFYA

Tehânevî, Keşşâf, I, 758.

Hakîm et-Tirmizî, Ḫatmü’l-evliyâʾ, s. 408-420.

Serrâc, el-Lümaʿ, s. 264, 420, 525, 528.

Sülemî, Ṭabaḳāt, Kahire 1949, s. 188, 488.

Hücvîrî, Keşfü’l-maḥcûb, s. 331.

İbnü’l-Cevzî, Ṣıfatü’ṣ-ṣafve, II, 512.

Attâr, Teẕkiretü’l-evliyâʾ, s. 531, 650.

Şehâbeddin es-Sühreverdî, ʿAvârifü’l-maʿârif, Beyrut 1966, s. 50, 87-88.

İbnü’l-Arabî, el-Fütûḥât, Kahire 1293, I, 323-326.

Mevlânâ, Mesnevî, V, 168; VI, 87, 119, 229.

Sa‘dî-i Şîrâzî, Bostan (trc. Kilisli Rifat), İstanbul 1943, s. 215.

İbn Teymiyye, Mecmûʿu fetâvâ, X, 431.

Kâşânî, Iṣṭılâḥâtü’ṣ-ṣûfiyye, s. 77.

a.mlf., Leṭâʾifü’l-iʿlâm (nşr. Saîd Abdülfettâh), Kahire 1996, II, 270.

Muhammed b. Münevver, Esrârü’t-tevḥîd, Tahran 1348, s. 25, 65.

İbn Haldûn, Muḳaddime, Tunus 1984, s. 153.

a.mlf., Şifâʾü’s-sâʾil, s. 107.

Câmî, Nefeḥât, Tahran 1370, s. 593, 1042.

Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 15, 19-20, 349, 532, 666.

Şa‘rânî, et-Ṭabaḳāt, Kahire 1951, II, 141-143, 173, 184-187.

Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l-fuâd, İstanbul 1288, s. 43-48.

Ma‘sûm Ali Şah, Ṭarâʾiḳ, II, 52-54.

Bedîüzzaman Fürûzanfer, Meczûbân u Âşûftegân der Âs̱âr-ı ʿAṭṭâr, Şerḥ-i Aḥvâl ü Naḳd-i Taḥlîl-i Âs̱âr-ı Şeyḫ Ferîdüddîn-i ʿAṭṭâr-ı Nîşâbûrî, Tahran 1339 hş.

Seyyid Sâdık-ı Gûherîn, Şerḥ-i Iṣṭılâḥât-ı Taṣavvuf, Tahran 1368, IV, 36-42.

Abdülhüseyin Zerrînkûb, Dünbâle-i Cüstücû der Taṣavvuf-i Îrân, Tahran 1369 hş., s. 39-47.

A. Schimmel, İslamın Mistik Boyutları (trc. Ergün Kocabıyık), İstanbul 1999, s. 35, 113, 202, 380.