İlki 1791-1793, ikincisi 1796-1800 yılları arasında olmak üzere iki dönem Hassa başmimarlığı yapan Mehmed Ârif Ağa’nın doğum ve ölüm tarihleri bilinmemektedir. Bir süre kendinden önce görevde bulunan Hacı Ebûbekir Efendi’nin kethüdâlığını yaptı. Bu dönemde 22 Cemâziyelâhir 1205’te (26 Şubat 1791) Tophane’de mühimmat ambarı (BA, Cevdet-Askerî, nr. 14822) ve 8 Safer 1206’da (7 Ekim 1791) Ayasofya karşısında matbah-ı âmire sakaları kârhânesi ahır ve odalarının (BA, Cevdet-Saray, nr. 4746) tamiratını yaptı.
11 Safer 1206’da (10 Ekim 1791) Mi‘mârân-ı Hassa kethüdâlığından Hassa mimarbaşılığına liyakatinden övgüyle bahsedilerek tayin edildi (BA, Cevdet-Saray, nr. 4015). 1793 yılına kadar sürecek ilk başmimarlığında 29 Zilhicce 1206’da (18 Ağustos 1792) yeniçeri kışlalarının yanan bölümlerinin (BA, Cevdet-Askerî, nr. 15642), 12 Muharrem 1207’de (30 Ağustos 1792) Küçüksu Kasrı’nın (BA, Cevdet-Saray, nr. 4068), 26 Rebîülevvel 1207’de (11 Kasım 1792) Tersâne-i Âmire’de bulunan Emin Köşkü ve Esir Zindanı’nın (BA, Cevdet-Bahriye, nr. 5171) tamiratlarıyla 9 Zilkade 1207’de (18 Haziran 1793) Beşiktaş Sahilsarayı Kayıkhânesi inşasını gerçekleştirdi (BA, Cevdet-Saray, nr. 3071). 8 Safer 1208’de (15 Eylül 1793) Sâdâbâd Sarayı’nın selden zarar gören kısımlarını onarıp yanında bulunan boş arazide muhtemel sel hasarlarını önlemek amacıyla su bentleri inşa etti (BA, Cevdet-Saray, nr. 1558). Hasköy Humbaracı ve Lağımcı Kışlası arasında kurulan mühendishânede Safer 1207 (Ekim 1792) tarihinden itibaren askerî yapıların inşası, yol ve köprülerin yapımına yönelik olarak hendese ve usûl-i mi‘mârî derslerinin okutulmaya başlanması da Mehmed Ârif Ağa’nın ilk başmimarlık döneminde gerçekleşmiştir (BA, Cevdet-Askerî, nr. 3875).
Mehmed Ârif Ağa 15 Şâban 1210’da (24 Şubat 1796) ikinci defa Hassa başmimarlığına tayin edildi (BA, Cevdet-Maârif, nr. 2938). 1800 yılı sonlarına kadar sürecek olan bu dönemde 28 Zilkade 1210’da (4 Haziran 1796) Vefa Meydanı’ndan Atpazarı kulluğuna varıncaya kadar harap olan kaldırımların tamiratını (BA, Cevdet-Belediye, nr. 2291), 16 Eylül 1800’de Âzatlı Baruthânesi’nde Arakil Usta’nın yeni icadı bir çark için bina ve kömür deposu inşasını (BA, Cevdet-Askerî, nr. 32054), 28 Aralık 1800’de Hasköy Tophânesi’nde büyük topların döküldüğü bölümün tamiratını yaptı (BA, Cevdet-Askerî, nr. 43461). Mehmed Ârif Ağa’nın en önemli eseri Üsküdar’da Kavak Sarayı yerinde inşa edilen ilk Selimiye Kışlası’dır. Kışlaya ait zâbitan konakları, çavuş dükkânları, değirmen, kâgir hamam, tabhâne, hastahane, talim meydanı, tulumbacı binaları, su haznesi, çeşme, su terazileri, iskele ve limanın yapımını 10 Temmuz 1803’te tamamlamıştır (BA, Cevdet-Saray, nr. 1164).
Kendisinden sonra göreve gelen Ahmed Nûrullah Ağa döneminde hazırlanan 2 Ocak 1802 tarihli Hassa Mimarlar Ocağı listesinde sâbık başmimar olarak Mehmed Ârif Ağa’nın 80 akçe yevmiye aldığı kayıtlıdır (BA, Cevdet-Maârif, nr. 5481).
BİBLİYOGRAFYA
BA, Cevdet-Askerî, nr. 3875, 25 Safer 1207; nr. 14822, 22 Cemâziyelâhir 1205; nr. 15642, 29 Zilhicce 1206; nr. 32054, 26 Rebîülâhir 1215; nr. 43461, 11 Şâban 1215.
BA, Cevdet-Saray, nr. 1164, 20 Rebîülevvel 1218; nr. 1558, 8 Safer 1208; nr. 3071, 9 Zilkade 1207; nr. 4015, 11 Safer 1206; nr. 4068, 12 Muharrem 1207; nr. 4746, 8 Safer 1206.
BA, Cevdet-Bahriye, nr. 5171, 26 Rebîülevvel 1207.
BA, Cevdet-Belediye, nr. 2291, 28 Zilkade 1210.
BA, Cevdet-Maârif, nr. 2938, 15 Şâban 1210; nr. 5481, 27 Şâban 1216.
Mustafa Cezar, “Sanatta Batıya Açılış Döneminde Mimarlar”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Bildiriler, Ankara 1995, I, 479-488.
Ahmet Vefa Çobanoğlu, “Osmanlı’da Baş Mimarlar”, Türk Dünyası Kültür Atlası: Osmanlı Dönemi, İstanbul 2002, IV, 250-326.
a.mlf., “Mehmed Arif Ağa”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul 1999, I, 106-107.
Şerafettin Turan, “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, TAD, I/1 (1964), s. 157-200.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 442-443 numaralı sayfalarda yer almıştır.