MEHMED CEMÂLEDDİN ÇAUŞEVİÇ

28 Aralık 1870’te Bosna-Hersek’teki Arapuşa köyünde doğdu. İlkokulda iken babası Ali Efendi’den Arapça öğrenmeye başladı ve dinî ilimlerle ilgili dersler aldı. Ardından Bihaç Medresesi’ne dört yıl devam etti. On yedi yaşında iken İstanbul’a gitti (1887). Burada önce Tokatlı Sâlih Efendi’nin, onun vefatı üzerine Hasan Hüsnü Efendi’nin derslerine girdi ve 1901 yılında ikinci hocasından icâzet aldı. 1898’de Mekteb-i Nüvvâb’a kaydını yaptırdıysa da bir yıl sonra hocası Manastırlı İsmâil Hakkı’nın teşvikiyle Mekteb-i Hukuk’a geçti ve 1903’te buradan mezun oldu. Öğrenciliği esnasında Anadolu, Hicaz, Yemen, Mısır ve Makedonya’ya gitti, çeşitli görevlerde bulundu. Üç ay kaldığı Mısır’da Muhammed Abduh ile görüştü, derslerine katıldı. İstanbul’da çıkan Tasvîr-i Efkâr ve Tercümân-ı Hakîkat gazetelerinde yazıları neşredildi ve muhabirlik yaptı.

Mekteb-i Hukuk’tan mezun olunca İstanbul’da kendisine bazı görevler teklif edildiyse de Saraybosna’ya döndü ve Eylül 1903’te Velika Gimnazija adlı lisede Arapça hocası olarak göreve başladı. 1905’te görevinden ayrıldı ve Ulemâ Meclisi üyeliğine tayin edildi. Bu görevi sırasında Bosna’yı dolaşarak dinî eğitim ve öğretim konusunda köklü reformların yapılması yönünde görüşler ortaya koydu, ders programlarında değişikliklere vesile oldu. Çabaları sonunda 1909’da Bosna-Hersek’teki müslümanlar din ve eğitim özerkliği statüsü elde edince kendisi büyük itibar kazandı.

Şubat 1910’da Saraybosna’daki Şeriat Kadılık Okulu’na hoca tayin edildi. Temmuz 1912’de bu okulun müdürlüğüne Osman Nûri Haciç’in getirilmesine tepki göstererek görevinden istifa etti. Bazı görevler için İstanbul’a davet edilmesine rağmen kitaplarını satarak geçimini sağlamaya çalıştı. Bosna Reîsülulemâsı (Diyanet İşleri Başkanı) Hâfız Süleyman Şarac 1913’te vazifesinden ayrılınca Mehmed Cemâleddin (Çauşeviç) hocalardan oluşan bir kurul tarafından bu makama aday gösterildiyse de Avusturya-Macaristan Krallığı onaylamadığı için Bosna hükümeti tarafından karar iptal edildi. Ancak kurulun ikinci toplantısında tekrar seçildi ve kamuoyunun da baskısıyla Bosna hükümeti adaylığını tanıdı. 27 Ekim 1913 tarihinde Avusturya-Macaristan kralının fermanıyla Bosna-Hersek müslümanlarının reîsülulemâsı olarak tayin edildi. Halife tarafından verilen Haremeyn-i muhteremeyn ödülüyle birlikte meşihat kendisine menşur gönderdi ve 26 Mart 1914’te görevine başladı.

I. Dünya Savaşı’nın ardından kurulan Krallık Yugoslavyası sınırları içerisinde Üsküp Ulemâ Meclisi, Bosna-Hersek Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlandı. 1929’da Yugoslavya Adalet bakanının sunduğu İslâm din birliği kanun teklifiyle Bosna-Hersek’teki müslümanların din ve eğitim özerkliği statüsünün kaldırılması istendi. Bu doğrultuda Belgrad hükümeti tarafından kendisine Yugoslavya müslümanlarının reîsülulemâsı makamı yeniden önerilmesine rağmen bu kanun teklifine karşı çıkarak Nisan 1930’da istifa etti, bir ay sonra da emekli oldu. 28 Mart 1938’de Saraybosna’da vefat etti ve Gazi Hüsrev Bey Camii avlusuna defnedildi. Arapça ve Türkçe de bilen Mehmed Cemâleddin Saraybosna’da çıkan Gajret, Tarik, Muallim, Behar, Novi Behar, Misbah, Jeni Misbah, Glasnik IVZ gibi dergi ve yıllıklarda birçok makale yazmıştır.

Mehmed Cemâleddin’in Bosna-Hersek’te eğitim alanında gerçekleştirdiği reform çerçevesinde Kur’an kurslarında Türkçe yerine Boşnakça öğrenimi başlatılmış, ayrıca Boşnakça için Arap harfleriyle yeni bir alfabe hazırlanıp bazı eserlerin yayımlanması sağlanmıştır (Traljić, Istaknuti Bošnjaci, s. 53-56). Önceleri kabul görmemesine rağmen kısa sürede halk arasında yaygınlık kazanan bu alfabe özellikle onun karşıtları arasında “Matufovica” olarak tanınmıştır. Yedinci yayım yılında Behar dergisinin başyazarlığına getirilen Mehmed Cemâleddin bu vesileyle alfabe hakkındaki fikirlerini savunmuş, ulemânın tepkisine rağmen dârülmuallimîn mezunları ve genç nesil tarafından desteklenmiştir. 1907 yılında bu alfabeyi kullanarak Tarîk adlı bir dergi çıkarmaya başlamıştır. Onun teşvikiyle 1909’da kurulan Bosna-Hersek İmamlar ve Muallimler Birliği’nin Muallim dergisi de bu alfabe ile yayımlanmıştır. Ancak birlik, 1912’de Mehmed Cemâleddin başkanlığında faaliyete başlayan Bosna-Hersek İlmiye Kuruluşu’na bağlanınca kurumun önce Misbah, ardından Jeni Misbah adıyla çıkardığı iki dergiden sonuncusunda Latin ve Kiril harfleri de kullanılmıştır. I. Dünya Savaşı’ndan sonra Saraybosna’da Okružna Medresa’nın açılmasına vesile olan Mehmed Cemâleddin, bunun ardından fakülte seviyesine çıkarılması kararlaştırılan Kadılık Yüksek Okulu’na öğrenci yetiştirmek için Šerijatska Gimnazija adlı lisenin açılmasını gerçekleştirmiştir.

Eserleri. A) Telif Eserleri. 1. Ilmihal (Osnovi Islamske Vjere). Kur’an kursları için Boşnakça hazırlanan bu ders kitabı müellifin ortaya koyduğu Arap harfli alfabe ile yayımlanmıştır (Sarajevo 1325).

2. Mekteb (Selnama-Kalendar za 1907). Boşnakça hazırlanan bir takvim olup aynı alfabeyle neşredilmiştir (Sarajevo 1325).

3. Vazovi (Vaazlar) (Sarajevo 1909).

4. Tarihî Islam (Kratka Istorija Islama). Kur’an kursları için Boşnakça yazılmış muhtasar bir kitaptır.

5. Dedini Menakibi (Dede hatıraları; Mostar 1914).

6. Islamski Velikani (İslam büyükleri; Sarajevo, ts.).

B) Çevirileri. 1. Vasijjetnama. Birgivî’nin Vasiyetnâme’sinin Boşnakça’ya tercümesi olup kendisinin ortaya koyduğu alfabeyle yayımlanmıştır (Sarajevo 1908).

2. Kur’an Časni (Kutsal Kur’an). Kur’ân-ı Kerîm’in Boşnakça’ya çevirisi olan eser Hâfız Muhammed Pandza ile birlikte hazırlanmıştır (Sarajevo 1937; Zagreb 1969, 1974, 1978). Dipnotları Mehmed Cemâleddin’e ait olan meâlin sonuna, yine Mehmed Cemâleddin tarafından Ömer Rıza Doğrul’un Tanrı Buyruğu adlı çevirisindeki (İstanbul 1934) Kur’an ve Hz. Peygamber’le ilgili bir yazının Boşnakça tercümesi ilâve edilmiştir.

Mehmed Cemâleddin’in söz konusu eserleri ve makalelerinin büyük bir kısmı iki cilt halinde Reis Džemaludin Čaušević: Prosvjetitelj i reformator adıyla Enes Karić ve Mujo Demirović tarafından neşredilmiştir (Sarajevo 2002). Eserlerinin bibliyografyasını da bu kitapta Osman Lavić kaleme almıştır (II, 601-607).

BİBLİYOGRAFYA

Bisera Nurudinović, Bibliografija Jugoslovenske Orijentalistike: 1918-1945, Sarajevo 1986, s. 57-58, 59, 139, 258, 259, 261, 262, 263, 264, 270, 272, 275, 276.

World Bibliography of Translations of the Meanings of the Holy Qur’an (haz. İsmet Binark – Halit Eren), İstanbul 1406/1986, s. 398-400.

Ferhat Šeta, Reisul-uleme u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji od 1882. do 1991. Godine, Sarajevo 1991, s. 33-36.

Mustafa Ćeman, Bibliografija Bošnjačke Književnosti, Zagreb 1994, s. 507, 564.

Mahmud Traljić, Istaknuti Bošnjaci, Sarajevo 1998, s. 50-57.

a.mlf., “Hadži Mehmed Džemaludin Čaušević”, Glasnik VIS, XXXIX/3 (1976), s. 221-225.

Osman Lavić, “Bibliografija Radova Mehmeda Džemaludina Čauševića”, Reis Džemaludin Čaušević: Prosvjetitelj i reformator, Sarajevo 2002, II, 601-607.

D. Hofbauer, “Znanstveni Rad Džemaludin Čauševića”, Obzor, LXXI/135, Sarajevo 1930, s. 3.

Mehmed Handzić, “Merhum H. Mehmed Džemaluddin ef. Čaušević”, el-Hidaje, II/5, Sarajevo 1937-38, s. 77-78.

a.mlf., “Pabirci o Književnom i Naučnom Radu Rahmetli Hadži Džemaludin ef. Čauševića”, Novi Behar, XI/20, Sarajevo 1937-38, s. 309-312.

Fehim Spaho, “Uspomene na Merhuma Džemaludina (Čauševića)”, a.e., XI/20 (1937-38), s. 293-296.

Muhamed Pandža, “Merhum Džemaludin Čaušević”, a.e., XI/20 (1937-38), s. 297-306.

Šaćir Sikirić, “Fragment iz Uspomena na Rahmetli Čauševića”, a.e., XI/20 (1937-38), s. 306-308.

Alija Nametak, “Efkarul-muvahhidin. Mehmed Džemaludin Čaušević”, a.e., XI/20 (1937-38), s. 321-322.

a.mlf., “Hadži Mehmed Džemaludin (Čaušević)”, Glasnik VIS, XXVII/10-11 (1964), s. 470-475.

Ahmed Mahinić, “Lik i Djelo Velikog Merhuma Mehmeda Džemaluddina ef. Čauševića”, Gajret, XIX/4-5, Sarajevo 1938, s. 69-71.

Uredništvo, “Merhum Hadži Mehmed Džemaluddin ef. Čaušević”, Glasnik IVZ, VI/4, Sarajevo 1938, s. 145-147.

Muhamed Hadzijahić, “Čaušević, Hadži Mehmed Džemaluddin”, Hrvatska Enciklopedija, Zagreb 1942, IV, 207-208.

Hazim Šabanović, “Čaušević, Mehmed Džemaludin”, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1956, II, 546.