MEHMED RÂİF, Davutpaşalı

İstanbul’da doğdu. Babası, 1877-1878 Türk-Rus Savaşı’nda şehid düşen Yüzbaşı Mehmed Emin Efendi’dir. İbtidâî ve rüşdiyeyi İstanbul’da okudu, idâdîyeye Şam’da devam etti; ardından İstanbul’da Mekteb-i Harbiyye’yi bitirdi. 1882’de piyade mülâzım-ı sânîsi olarak 3. Kolordu’da göreve başladı. 1885’te Halep Askerî Rüşdiyesi’nde coğrafya ve 1888’de İstanbul’da Kuleli Askerî İdâdîsi’nde beden eğitimi öğretmenliği yaptı. Bu okulda yirmi yılı aşkın bir süre tarih, kitâbet ve mantık dersleri verdi. 1896 Türk-Yunan savaşına katılan Mehmed Râif 1908’de Dördüncü Ordu Nizâmiye Alayı bölük kumandanlığında, 1909’da Muş’ta 16. Livâ kumandanlığında bulundu. 1912’de Balkan Savaşı’na 91. Piyade Alayı kumandanı olarak katıldı. Savaşın ardından sağlık durumunun elverişsizliği yüzünden emekliye ayrıldı. Mehmed Râif Bey 8 Şubat 1917 tarihinde vefat etti ve Yedikule dışındaki aile kabristanına defnedildi. Yazdığı eserler ve görevlerindeki başarılarından dolayı kendisine Osmânî ve Mecîdî nişanlarıyla gümüş liyakat ve Yunan savaşı madalyaları verilmiştir. Arapça, Farsça ve Fransızca biliyordu. Bursalı Mehmed Tâhir’in yazdığına göre Nakşibendî tarikatındandı. Oğlu Hakkı Râif Ayyıldız da (ö. 1969) asker olarak yetişerek tuğgeneralliğe kadar yükselmiştir.

Eserleri. 1. Mir’ât-ı İstanbul (İstanbul 1314). İki cilt olarak tasarlanan eserin yalnız I. cildi Boğaziçi ve Havalisi alt başlığı ile basılmış, II. cildi müsvedde halinde kalmıştır. Bugün kütüphanelerde rastlanan Mir’ât-ı İstanbul nüshalarının hepsinde baskı tarihi 1314 (1896) olup muharriri Kolağası Mehmed Râif olarak gösterilmiştir. Halbuki ele geçen bir başka nüshanın baskı tarihi 1316’dır (1898) ve yazarları Kolağası Mehmed Râif ile Kolağası Ahmed Bahri şeklinde kayıtlıdır. Metinlerde bir değişiklik göze çarpmasa da iki nüshanın önsözlerinin ifadeleri birbirinden farklıdır. Eserin içinde levhalar halinde yer alan çok az sayıda resim arasında şunlar yer almaktadır: Rumelihisarı, Boğaziçi’nde bir dalyan, Kâğıthane deresinde kayıklar, Haydarpaşa İskelesi, Haliç, Kurbağalıdere Tren Köprüsü, Üsküdar İskelesi, Fenerbahçe Burnu, Büyükada, Heybeliada Deniz Okulu. Oğlu Hakkı Râif Paşa’nın bildirdiğine göre Mehmed Râif Bey şehri adım adım gezerek tarihî eserlerin kitâbelerini okumuş, sûretlerini alarak on yıl çalışmak suretiyle eserini hazırlamıştır. I. ciltte Kadıköy ve çevresinden başlayarak Üsküdar, Boğaziçi’nin Anadolu yakasındaki Osmanlı devri Türk eserleri ve mezarlıkları, bunlardaki kitâbeler verilmekte, Karadeniz tarafından itibaren Rumeli yakasındaki eserlere geçilmekte, arkasından Beyoğlu ve Galata’daki eserler ele alınmaktadır. Râif Bey yapıların tarihçelerini yazarken Hüseyin Ayvansarâyî’nin Hadîkatü’l-cevâmi‘ini tekrarlar. Fakat onun verdiği metni yapı kitâbelerinin kopyalarını yazmak suretiyle tamamlar. Eserin değerini arttıran bir husus da Hadîkatü’l-cevâmi‘in kaleme alınışından sonra inşa edilen camilerle burada bulunmayan çeşitli vakıf eserleri ve kamu yapılarına ait kitâbelerin de kitapta yer almasıdır. II. ciltte esas İstanbul’un tarihî yarımadası üzerinde durularak buradaki eserlerin kitâbeleri derlenmiştir. Baskısına 1327r.’de (1911) girişildiği tesbit edilen bu cildin Mehmed Râif ile Halil Rüşdü tarafından hazırlanan takdim sayfasında Mir’ât-ı İstanbul’un bu cildinin fasikül halinde basılmasına başlandığı bildirilmektedir. Kırk sekiz sayfa tutan üç fasikülü satışa çıkarılan eserin basımına devam edilmemiştir. Mevcut fasiküllerde İstanbul hakkında genel bilgi verilmiş, Osmanlı tarihi ve Sultan I. Mahmud’a kadar padişahların kronolojileri özetlenerek her birinin pek başarılı sayılamayacak çizgi resimlerine de yer verilmiştir. I. cilde göre oldukça düzensizlik gösteren II. cildin yazma nüshasında birçok eksik ve başka eserlerden alınma kitâbe kopyalarıyla birlikte gereksiz bazı bölümlere de rastlanmaktadır. Bu cildin müsveddesi, Râif Bey’in basılmamış diğer kitaplarıyla birlikte Türk Tarih Kurumu tarafından satın alınmış, kurum üyesi Cavit Baysun tarafından incelenmiş, ancak üzerinde biraz daha çalışılması gerektiği gerekçesiyle kuruma iade edilmiştir. Eserin her iki cildi Latin harflerine çevrilerek 1994 veya 1995’te basılmak üzere Kültür Bakanlığı’na teslim edilmişse de bugüne kadar yayımlanmamıştır. Son olarak Günay Kut ile Hatice Aynur, bilhassa kitâbe metinlerinde düzeltmeler yaparak eseri Latin harfleriyle yayımlamaya girişmişler, I. cildin Anadolu yakası bölümünü dipnotlar ve düzeltmelerle ilmî esaslara uygun biçimde neşretmişlerdir (İstanbul 1996).

2. Topkapı Saray-ı Hümâyûnu ve Parkının Tarihi (İstanbul 1332), Sultanahmed Parkı ve Âsâr-ı Atîkası (İstanbul 1332). Müellifin vefatından az önce “Âsâr-ı Atîka Külliyatı”nın bir ve ikinci kitapları olarak yayımlanmış olup bunlarda şehrin bu tarihî iki merkezindeki eski eserler üzerinde durularak yapıların kitâbelerinin kopyaları verilmektedir. İkinci eserin bir bölümü İstanbul surları hakkındadır (s. 32-51). Ayrıca içinde Çemberlitaş, Kıztaşı gibi başka bölümler de yer almaktadır.

Mehmed Râif Bey’in basılmış ilk eserleri edebî mahiyette küçük kitaplardır: Nükât-ı Edebiyye (İstanbul 1307), Hâtırât-ı Eslâf (1310), Kitabhâne-i Edeb (1313), Mi’yârü’l-efkâr (1316). Bunlardan son ikisi Mehmed Emin ile beraber hazırlanmıştır. Sonradan yayımlanan Yüz Sene Yaşamak Çareleri’ni de (İstanbul 1332) Mehmed Cemil adında bir arkadaşı ile birlikte Fransızca’dan çevirmiştir. Müellifin dört eserinin ise basılmadan kaldığı bilinmektedir. Bunlar Heyâkil-i Kemâlât yahut Âbide-i İnsâniyyet, Feth-i Celîl-i Konstantiniyye, Ba‘de’l-feth Cevâmi-i Şerîfeye Tahvil Olunan Kenâis ve İstanbul’un Ahvâl-i Kadîme-i Temeddün ve Ümranı adlarını taşımaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

Mehmed Râif, Mir’ât-ı İstanbul I: Asya Yakası (haz. Günay Kut – Hatice Aynur), İstanbul 1996.

Osmanlı Müellifleri, III, 62-63.

Babinger, GOW, s. 400, nr. 370.

a.mlf. (Üçok), s. 434-435.

a.mlf., “Quellen zur Osmanischen Künstlergeshichte”, JAK, I (1924), s. 35, not 9.

Gövsa, Türk Meşhurları, s. 311.

Hikmet Turhan Dağlıoğlu, “İstanbul Bibliyografyası”, YT, sy. 64 (1938), s. 129.

Günay Kut – Hatice Aynur, “Mir’ât-ı İstanbul Üzerine”, MÜTAD, sy. 5 (1989), s. 271-282.

Semavi Eyice, “Mehmed Râif”, DBİst.A, V, 362-363.

[Maddenin yazımında Râif Bey’in oğlu Hakkı Râif Ayyıldız’ın verdiği notlardan faydalanılmıştır].