MEHMED ŞEFİK BEY

Beşiktaş’ta Kılıçali semtinde dünyaya geldi. Babası Bâbıâli Tahvil Kalemi hulefâsından Süleyman Mâhir Bey’dir. Doğum tarihi kayıtlı değilse de altmış yaşında iken vefat ettiği yakınlarınca belirtildiğinden bu tarih 1820 olarak kabul edilmektedir. İlk tahsilini bitirdikten sonra Dîvân-ı Hümâyun Tahvil Kalemi’ne girdi. Burada mahlas almak usulden olduğu için vaktiyle aynı yerde çalışmış olan büyükbabasının Sebzî mahlası kendisine de verildi. Ancak Tahvil Kalemi’ndeki yeknesak iş düzeninden sıkılan Şefik Bey kalemden ayrılıp hüsn-i hat öğrenmeyi tercih etti. Galata Sarayı’nın hat hocası Ali Vasfi Efendi’den sülüs-nesih yazılarını meşkederek icâzet aldı. İcâzetnâmesinin âkıbeti bilinmemekle beraber teyzesinin zevci olan Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin kendisine verdiği icâzet tasdikinden bunu 1835 yılında aldığı anlaşılmaktadır.

Şefik Bey, herhalde Ali Vasfi Efendi’nin 1837’deki ölümünden sonra Mustafa İzzet Efendi’nin öğrencisi oldu ve otuz yıl boyunca evin bir ferdi gibi yeni üstadının konağında ikamet etti. Hocasının Eyüp Sultan Camii hatipliğine getirildiği 1839 yılında ondan tekrar icâzetnâme almaya hak kazandı. Kazasker Mustafa İzzet Efendi, evlâdı gibi sevdiği bu müstesna talebesinin hüsn-i hat sahasında yetişmesi için elinden geleni esirgemedi ve kendisi 1845’te Sultan Abdülmecid’in ikinci imamlığına tayin edildiğinde uhdesinde bulunan Hademe-i Hümâyun ve Muzıka-yi Hümâyun hat muallimliklerini Mehmed Şefik Bey’e devretti. Bu vazifesini otuz dört yıl sürdüren Şefik Bey, ayrıca Silâhşorân-ı Hassa-i Şâhâne’de hat muallimliğinde bulundu. Sultan Abdülmecid’in şahsî takdirleri dolayısıyla kendisine 11 Eylül 1849’da “rütbe-i hâcegânî” tevcih edildi. Fakat Nişân-ı Hümâyun Kalemi mensubu olmadığı halde, Osmanlı tahtına çıktığı vakit tuğrasını çekecek kadar Sultan V. Murad’a bağlılık duymasından ötürü 1879’da 750 kuruş maaşla emekliye ayrıldı. Vefatında Yahyâ Efendi Dergâhı hazîresine defnedildi. Kabrinin hem mâna hem vezin itibariyle bozuk, ayrıca kötü bir ta‘lik hattıyla yazılmış olan manzum kitâbesi şimdi yerinde değildir. Şefik Bey’in iki kızından küçüğü Hûriye Hanım da sülüs ve ta‘lik yazmış olup askerî mektepler yazı muallimlerinden Ali Rızâ Efendi’nin zevcesidir. Hayatı boyunca Beşiktaş’ta oturan Şefik Bey, kızının deniz havasından rahatsızlanması üzerine son yıllarında Hırka-i Şerif (Yenibahçe) taraflarına taşınmıştır.

Mehmed Şefik Bey, Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin yetiştirdiği birçok seçkin talebenin en önde gelenidir. Bilhassa celî sülüs hattını Kazasker mektebine bağlı olanlar içinde en üst mertebeye eriştirmiştir. Mustafa Râkım’dan sonra hâkim olan celî anlayışına tâbi hattatlar arasında bu yazıyı âdeta mektup yazar gibi süratle ve ekseriya tashihe bile gerek duymadan kalemden çıkarmakta da Şefik Bey devrinin yegânesi sayılır. İstiflerindeki mükemmeliyetin yanı sıra harflerin teşrifatına riayetiyle de tanınan Şefik Bey hat sanatında kaidelerin elverdiği değişik uygulamalara açıktır. Her hattatın bir çeşitle sınırlı olan ve “ketebehû …” fiiliyle başlayan celî sülüse mahsus imza istifi Şefik Bey’de en az beş farklı görünümdedir.

Şefik Bey’in, kalıp hazırlamadan doğrudan yazdığı bazı celî sülüs yazılarını beğenip de elinde bir örneğinin kalmasını istediğinde bunun altına düz bir kâğıt koyarak hattın kıyılarını iğneledikten sonra mürekkeple yazdığı nüshayı sipariş edene verdiğini, çıkardığı iğneli alt kalıbını da kendisine sakladığını Hacı Nûri Korman, Necmeddin Okyay’a anlatmıştır. Celî sülüsü nasıl süratle yazdığını gösteren şu hadise de zikre değer: Sultan Abdülaziz Avrupa seyahati dönüşü, İstanbul’un Beyazıt semtinde inşa edilen Harbiye Nezâreti’nin (Bâb-ı Seraskerî, bugünkü İstanbul Üniversitesi merkez binası) hemen açılmasını isteyince büyük giriş kapısının eksik kalan kitâbesinin yazılması için Şefik Bey’le 60 altın mukabilinde anlaşma yapılmıştır. Kendisi yazıyı önce küçük ebatta yazmış, kareleme usulüyle yerine göre büyütülmesine çırakları da yardım etmiş ve mermere geçirilmek üzere kalıp olarak iğnelenmesi dahil işi altı saatte bitirmiştir. Anlaşmayı yapan erkânıharp yüzbaşısı, kendisinin ancak 6 lira aylık aldığını düşünüp altı saat çalışan bir hattata 60 altın ödenemeyeceğini söyleyerek zorluk çıkarmıştır. Durumu kendisine bildiren çıraklarına Şefik Bey şöyle demiştir: “Yüzbaşı beye söyleyiniz. Bu yazı altı saatte değil altmış senede yazılmıştır. Kendilerine altı gün değil, altı hafta, altı ay da değil, tam altı sene mühlet veriyorum. Bu müddet içinde bu yazının bir harfini yazabilirse istediğim paranın altı mislini kendilerine hediye olarak veririm.” Sonunda inşaat heyeti araya girince hattata ücreti ödenmiştir.

Sultan Abdülmecid, o zamanlar bir Osmanlı adası olan Sakız’da ihya ettiği cami için kendi yazdığı levhaların yerlerine asılması ve gerektiğinde yenilerinin ilâvesi maksadıyla Şefik Bey’i vazifelendirdiğinde huzuruna kabul ederek tembihlerde bulunmuş, Şefik Bey de Sakız adasına gidip padişahın emrini yerine getirmiştir. Bu seyahatin tarihi tesbit edilememekle beraber Sultan Abdülmecid’in 1854’te gerçekleştirdiği ilk Sakız adası ziyaretinden sonra olması mümkündür.

1855’teki büyük Bursa depreminin ulucamiye de fazla zarar vermesi üzerine Sultan Abdülmecid, Şefik Bey’i sersikkezen Abdülfettah Efendi’yle beraber Bursa’ya gönderdi. Buradaki çalışmaları üç buçuk yıl süren her iki hattat, caminin duvar ve sütunlarındaki eski celî sülüs ve kûfî hatlarını kendi üslûplarına göre yeniledikten başka buraya mahsus olarak yazdıkları çok büyük ebatlı bazı levhaları da muşamba üstüne yapıştırma altınla hazırladılar. Bugün tamire muhtaç halde olsalar bile bu levhalar ve duvar yazıları sayesinde cami hat müzesi vasfını hâlâ korumaktadır.

Mehmed Şefik Bey sülüs, celî sülüs, nesih ve rikā‘ yazıları dışında ta‘lik hattını Hafîd-i Melek Paşa Ali Haydar Bey’den meşketmişse de bununla pek eser vermemiştir. Ancak Bursa Ulucamii’ndeki çalışmalarını ifade eden, “Bu hutûtun emr olup tezhîb ü tashîhi heman / Eyledi icrâ Mehemmed’le Şefîk-ı nâtüvân” beytini caminin sağ duvarına celî ta‘likle yazmıştır. Ayrıca belki Bâbıâli Tahvil Kalemi’nde iken öğrendiği divanî, celî divanî, siyâkat yazılarıyla ve tuğra çekmekle ilgisini kesmemiş; Dîvân-ı Hümâyun dışında celî divanîyi kendine has bir üslûpla ilk defa celî boyda yazarak levhalar tertiplemiştir. Bunlardan biri Ulucami’deki “Tahassantü …” duasıdır.

Şefik Bey nesih hattıyla yazdığı iki mushaftan başka en‘âm-ı şerif, delâilü’ş-şerîfe ve “el-Kasîdetü’l-bürde” gibi eserleri yazmıştır; muhkem bir nesih hattı olmakla beraber kalemini daha ziyade sülüs ve celîsine hasretmiştir. Hatta kıtaların sülüs satırını yazıp karşısında oturan talebesi Hasan Rızâ Efendi’ye uzatır, o da alttaki nesih satırlarını tamamlarmış, sayısız sülüs-nesih kıta, murakka‘, hilye, levha ve kitâbe bırakmış, resmî hocalığı dışında da birçok talebeye hüsn-i hat öğretmiştir. Bir defasında Muzıka-yi Hümâyun’dan on altı gence topluca icâzet verdiği bilinmektedir. Bunlardan biri olan Hasan Rızâ Efendi’den başka Çırçırlı Ali, Tahsin Hilmi, Bursalı Râşid, Süleyman Vasfi, Yûsuf Sabri ve Ömer Fâik efendilerle Çerkez İbrâhim Alâeddin Bey onun farklı zamanlarda yetiştirdiği ilk hatırlanacak seçkin hattatlardır.

Mehmed Şefik Bey’in en meşhur celî sülüsleri, Harbiye Nezâreti kapısındaki 1282 (1865) tarihli “Dâire-i Umûr-ı Askeriyye” yazısı, ön ve arka yüzlerinin iki tarafındaki âyetlerdir (el-Feth 48/1, 3; es-Saf 61/13’ten; el-Bakara 2/223’ten). Sultan Abdülmecid Türbesi’nin her bir kenarı için ayrı olarak yazdığı tarihsiz sekiz parça âyet ve hadis levhaları, Kudüs’teki Kubbetü’s-sahre’yi dıştan çeviren, celî sülüs hatla çiniye işlenmiş Yâsîn sûresi kuşağı (1293/1876), Soğukçeşme’de Mekteb-i Rüşdiyye-i Askeriyye (1293/1876), Karaköy sahilindeki Dâire-i Umûr-ı Sıhhiyye (1289/1872) kitâbeleri zamanımıza gelen yeri sabit eserleridir.

BİBLİYOGRAFYA

Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 177.

Sicill-i Osmânî, III, 153.

Nurullah Pertevoğlu Hat Mecmuası, M. Uğur Derman özel kütüphanesi.

Cl. Huart, Les calligraphes et les miniaturistes de l’Orient musulman, Paris 1908, s. 203.

Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 257-259.

İbnülemin, Son Hattatlar, s. 384-389.

A. Süheyl Ünver, Hattat Şefik Bey, İstanbul 1956.

Suha Umur, Osmanlı Padişah Tuğraları, İstanbul 1980, s. 309.

M. Uğur Derman, Türk Hat Sanatının Şâheserleri, İstanbul 1982, s. 27.

a.mlf., “Türk Yazı San’atında İcâzetnâmeler ve Taklîd Yazılar”, TTK Bildiriler, VII (1973), II, 725-726.

a.mlf., Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul 2002, s. 170-175.

İslâm Kültür Mirâsında Hat San’atı (haz. M. Uğur Derman), İstanbul 1992, s. 211, 213, 215.

Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999, s. 140-141, 195.

Muhittin Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 2000, s. 170-173.

Ahmed Tevfik, “Hattat Mehmed Şefik Bey”, Resimli Gazete, sy. 91, İstanbul 1316, s. 1188-1190.