Müellif, II. Abdülhamid zamanında ramazan aylarıyla önemli dinî gün ve gecelerde başta Sabah olmak üzere devrin gazetelerinde “Menâkıb-ı İslâm’dan” genel başlığı altında kaleme aldığı yazılarını Osmanlı hilâfetinin 400. yılına armağan ederek “Külliyyât-ı Sa‘y ve Tahrîr” dizisinin ikinci kitabı olarak iki cilt halinde yayımlamıştır (İstanbul [kısm-ı evvel] 1325 – [kısm-ı sânî] 1326). Eserin başında “Hilâfet-i Muazzama-i Osmâniyye’nin Dört Yüzüncü Sene-i Müteyemminesi” başlığını taşıyan, Sultan Abdülhamid’e dair on bir beyitlik methiye ile başlayan 15 Ramazan 1321 (4 Aralık 1903) tarihli eski inşâ tarzında bir mukaddime yer almaktadır. Makalelerin neşredildiği yer genellikle kaydedilmediği gibi büyük bir kısmı da tarihsizdir. Tarihi belli olanlar rûmî 1320 ile hicrî 1321-1325 arasında kaleme alındığından eserin 1903-1907 yıllarındaki yazılardan meydana geldiğini söylemek mümkündür.
Kırk üç yazıdan oluşan I. cilt, rebîülevvel ayının İslâm dinindeki yeri hakkında bir yazı ile başlamakta, bunu Hz. Peygamber’in ailesi, doğumu ve çocukluğuyla ilgili beş yazı takip etmektedir. Cuma ve arefe gibi önemli gün ve gecelerle teravih namazı, ramazan ve kurban bayramına ait makalelerden sonra Mescid-i Aksâ, Süleymaniye Camii, Eyüp Sultan Camii ve Türbesi, Nuruosmaniye, Yenicami ve Arap Camii hakkındaki yazılar gelmektedir. Cildin sonlarında Eyüp Sultan ve Nasreddin Hoca türbeleri, Dârüşşafaka Mektebi, Mekke’deki Aynizübeyde su tesisleri ve zemzem, İslâm’da yazı çeşitleri ve hattatlardan bahseden makalelerle Hindistan, Belûcistan, Afganistan, Selebes adasına dair yazılar yer almaktadır. Otuz iki makaleden oluşan II. ciltte Osmanlı hilâfeti, Hırka-i Saâdet Dâiresi’ndeki mukaddes emanetler vb. hususlarla ilgili ilk yazıyı mühür, Hz. Süleyman’ın ve Resûl-i Ekrem’in mühürlerine dair makaleler takip etmektedir. Ardından Hz. Peygamber’in müezzinleri, Resûlullah’ın ayak izi ve Kubbetü’s-sahre, bayram ve bayramlaşma törenleri hakkındaki yazılar sıralanmaktadır. “Musâhabe-i Ramazâniyye” başlığı altında ramazana has ibadetlerin dinî, tarihî ve folklorik yönleri, saraydaki huzur dersleri, tiryakilik ve tiryakiler, kahve, ramazan davulu gibi çok farklı konular, rü’yet-i hilâl, hırka-i saâdet ziyareti, kasîde-i bürde vb. hususlar ele alınmıştır. Bunların dışında Regaib, Mi‘rac, Berat geceleriyle kamerî aylar ve hacla ilgili iki yazı, Sultan Abdülhamid’in inşa ettirdiği Aynizerkā suyu, İslâm’da minber, minare gibi değişik konulara dair yazılar gelmektedir. Hicaz demiryolunun Şam-Maan hattının açılış törenlerine katılan müellif bu hususta Sabah gazetesinde yayımladığı on dört yazıyı da kitabına eklemiştir.
Ahmed Râsim’in bu eseri, ele aldığı konularla ilgili çok yönlü bilgiler yanında mahallî ve folklorik unsurlara da yer vermesi bakımından önemli bir kaynaktır. Müellif naklettiği bilgileri İbn Battûta Seyahatnâmesi, Târîh-i Atâ, Teşrîfât-ı Kadîme, Kāmûsü’l-a‘lâm, Hadîkatü’l-cevâmi‘, Devhatü’l-meşâyih, Tuhfe-i Hattâtîn, Hat ve Hattâtân, Halîkatü’r-rüesâ ve Kāmus Tercümesi gibi Osmanlı kaynaklarından aktardığını, dinî konularda ise Mehmed Zihni Efendi’nin Ni‘met-i İslâm, Gazzâlî’nin İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn, el-Münḳıẕ mine’ḍ-ḍalâl, Şirvanlı Ahmed Ferîd’in Temeddün yahut Maârif-i İslâmiyye, Eyüp Sabri Paşa’nın Mir’âtü’l-Haremeyn gibi eserlerinden faydalandığını belirtmektedir. Verdiği bir kısım bilgiler ise bizzat şahit olduğu olaylara dayanmaktadır. Ahmed Râsim, bu eserinden dolayı II. Abdülhamid tarafından ikinci derece Mecîdî nişanı ile mükâfatlandırıldığını Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra yazdığı “İkinci Mecîdî Nişanını Nasıl Almıştım ?” başlıklı bir makalesinde anlatmıştır (bk. Muharrir Bu Ya, s. 337-347)
BİBLİYOGRAFYA
Ahmed Râsim, Menâkıb-ı İslâm, İstanbul 1325-26, I-II; a.mlf., Muharrir Bu Ya, İstanbul 1926, s. 337-347; Şerif Aktaş, Ahmed Râsim’in Eserlerinde İstanbul, İstanbul 1988, s. 631-669.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 111-112 numaralı sayfalarda yer almıştır.