MENÂKIBÜ’l-ÂRİFÎN

Eflâkî bu kitabını iki defa kaleme almıştır. Şeyhi Ârif Çelebi’nin emri üzerine 718’de (1318) başladığı eserinin ilk redaksiyonunu bir yıl içinde bitirmiş ve onu Menâḳıbü’l-ʿârifîn ve merâtibü’l-kâşifîn diye adlandırmıştır. Bir taslak niteliğinde olan bu çalışmasını derlediği yeni malzeme ile genişleterek 754’te (1353) tamamlamış ve bu defa kitaba Menâḳıbü’l-ʿârifîn adını vermiştir. Eflâkî, ismini belirtmeden Risâle-i Ferîdûn Sipehsâlâr’dan başka Sultan Veled’in Velednâme, Rebabnâme, İntihânâme ve Maʿârif’i, Bahâeddin Veled’in Maʿârif’i, Şems-i Tebrîzî’nin Maḳālât’ı ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Fîhi mâ fîh ve Mektûbât’ını kaynak olarak kullanmıştır. Bir girişle on bölümden (fasıl) ibaret olan bu ikinci redaksiyonda ilk dokuz bölüm sırasıyla Mevlânâ’nın babası Sultânülulemâ Bahâeddin Veled’in, Seyyid Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî’nin, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin, Şems-i Tebrîzî’nin, Selâhaddîn-i Zerkûb’un, Hüsâmeddin Çelebi’nin, Sultan Veled’in, Ârif Çelebi’nin ve Şemseddin Emîr Âbid’in hal tercümelerine ayrılmış, onuncu bölüm Mevlânâ ve etrafındakilerin çocukları ile tarikat şecerelerine tahsis edilmiştir.

Büyük bir kısmı derleme niteliğinde olmasına rağmen Menâḳıbü’l-ʿârifîn’de Mevlânâ ve etrafındakiler hakkında olduğu kadar Anadolu’nun o dönemdeki tarihî, dinî, içtimaî ve iktisadî durumuna dair çok önemli bilgilerin verildiği görülmektedir. Ayrıca eserde bölgenin mimarlık tarihi, halıcılık, mûsiki sanatları hakkında oldukça ilgi çekici kayıtlara rastlanmaktadır. Kitapta derleme bilgilerin yanında müellifin bizzat görerek veya duyarak elde ettiği bilgiler de bulunmaktadır. Eser, dönemin tasavvufî âdâb ve merasimlerini yansıtması açısından da özel bir öneme sahiptir.

Menâḳıbü’l-ʿârifîn ilk defa bir yazma nüshasına dayanılarak Sevâniḥ-i ʿÖmrî-i Ḥażret-i Mevlânâ Rûmî Müsemmâ be-Menâḳıbü’l-ʿârifîn adıyla Hindistan’da basılmış (Agra 1897), ikinci ve ilmî neşri ise Türkiye’deki en eski yazmalardan faydalanılarak iki cilt halinde Tahsin Yazıcı tarafından gerçekleştirilmiştir (Ankara 1959, 1961). Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ekleme ve çıkarmalarla eseri Sevâḳıbü’l-Menâḳıb adıyla Farsça olarak yeniden kaleme almıştır. Kitabın Türkçe tercümeleri şunlardır: 1. Zâhid b. Ârif tarafından Mahzenü’l-esrâr adıyla 803’te (1400-1401) yapılan tercüme. Oldukça sade bir dille gerçekleştirilen bu çeviride anlaşılması güç bazı parçalar atlanmış, bazı manzum parçalar ise nesre çevrilmiştir. 2. Gevrekzâde Hasan, Tercüme-i Menâkıbü’l-ârifîn. Manzum kısımlar dışında eserin tam tercümesi olup 1795’te tamamlanmıştır. 3. Abdülbâki Nâsır Dede, Tercüme-i Menâkıbü’l-ârifîn (Tercüme-i Eflâkî). Çeviriye 1793’te başlanmış, 1797’de bitirilmiştir. 4. Tahsin Yazıcı, Âriflerin Menkıbeleri (I-II, Ankara 1953-1954; İstanbul 1964-1966, 1972-1973, 1986). Eser bütünüyle ele alınıp değerlendirilmiş, metni tahlil ve tenkit edilmiştir.

Eserin eksik tercümelerinin önemlileri arasında Kemal Ahmed Dede’nin Tercüme-i Menâkıb-ı Sultânü’l-ulemâ ve Mevlânâ Celâleddîn Muhammed ve Hulefâ-yı Îşân adıyla yapılan manzum çevirisi, Naci Fikret Baştak’ın, Clément Huart’ın Fransızca çevirisinden İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki bir yazması ile karşılaştırarak yaptığı baştan üç bölümün tercümesi (Konya Dergisi’nde 1939’dan 1942’ye kadar tefrika halinde yayımlanmıştır) sayılabilir. Abdülvehhâb es-Sâbûnî’nin Sevâḳıbü’l-Menâḳıb’ını Senâî mahlaslı Derviş Halil Tercüme-i Sevâkıbü’l-Menâkıb, Derviş Mahmud Mesnevîhan Tercüme-i Sevâkıb adıyla Türkçe’ye çevirmiştir.

Menâḳıbü’l-ʿârifîn, Clément Huart tarafından Les saints des derviches tourneurs adıyla iki cilt halinde Fransızca’ya (I-II, Paris 1918-1922), James William Redhouse tarafından bir kısmı İngilizce’ye çevrilmiş ve mütercimin Mes̱nevî tercümesinin baş tarafına eklenmiştir (London 1881).

BİBLİYOGRAFYA
Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, I, s. XIII-XCVIII; Storey, Persian Literature, I/II, s. 937-939; Safâ, Edebiyyât, III/2, s. 1284-1285; Aydın Taneri, “Türkiye Selçukluları’nın Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Ariflerin Menkibeleri: Eflaki ve Eseri Hakkında”, İran Şehinşahlığı’nın 2500. Kuruluş Yıldönümüne Armağan, İstanbul 1971, s. 413-464; a.mlf., Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı, Konya 1977; Cl. Huart, “De la valeur historique mémoires des derviches tourneurs”, JA, XIX (1922), s. 308-317; H. Ritter, “Philologika XI.: Maulānā Ğalāladdīn Rûmī und sein Kreis”, Isl., XXVI (1942), s. 129-130; M. Fuad Köprülü, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, TTK Belleten, VII/26 (1943), s. 422-423; Tahsin Yazıcı, “Manâkib al-‘Ârifin’in Sanat Tarihi Bakımından Değeri”, TTK Belleten, XXXVI/143 (1972), s. 385-387.