MENÂRÜ’l-ENVÂR

Gerek sistematik gerekse içerik bakımından küçük bazı takdim ve tehirler dışında, fukaha metoduyla yazılmış en önemli Hanefî usul kitaplarından biri olan Pezdevî’nin Kenzü’l-vüṣûl’ünden ihtisar edilmiştir. Fasıl ve bab sistemine göre yazılan eserde bütün alt başlıklar, tertip ve tasnifler de yine Pezdevî’ye aittir. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Menâr’ını meşhur kılan husus ise bütün fıkıh usulü konularını özet halinde veren kullanışlı bir metin olmasıdır. Usul konusunda Hanefî mezhebinde tercih edilen görüşler “sahih”, “muhtâr” ve “cumhura göre” gibi ifadelerle belirtilmiş, ihtilâf durumunda Ebû Hanîfe’den rivayet edilen görüşler zikredilerek bunlardan sahih olanlarına ayrıca işaret edilmiştir. Farklı görüş sahiplerinin isimlerinin belirtilmediği eserde sadece Ebû Hanîfe ve Ebü’l-Hasan el-Kerhî’nin adlarına rastlanmaktadır. Asırlarca medreselerde ders kitabı olarak okutulan Menârü’l-envâr (Delhi 1287; Bulak 1298; İstanbul 1315, 1326; Agra 1319-1320) üzerinde şerh, hâşiye, ihtisar ve tercüme olmak üzere birçok çalışma yapılmıştır.

Şerhleri. 1. Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Keşfü’l-esrâr (I-II, Bulak 1316; I-II, Beyrut 1406/1986, Molla Cîven’in Nûrü’l-envâr adlı şerhiyle birlikte). 2. Alâeddin el-Haskefî, İfâḍatü’l-envâr ʿalâ uṣûli’l-Menâr (I-II, İstanbul 1300; I-II, baskı yeri yok, 1992). İbn Âbidîn, bu şerh üzerine Nesemâtü’l-esḥâr ʿalâ İfâḍati’l-envâr adıyla bir hâşiye yazmıştır (İstanbul 1300; Kahire 1328). 3. Zeynüddin İbn Nüceym, Fetḥu’l-ġaffâr (I-II, Kahire 1936). Taʿlîḳu’l-envâr ʿalâ ʿuṣûli’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 329; Cârullah Efendi, nr. 536; Hamidiye, nr. 430) ve Mişkâtü’l-envâr fî Uṣûli’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 368, Şehid Ali Paşa, nr. 654; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1352) adıyla da anılmaktadır. İbn Nüceym’in bu şerhi üzerine Abdurrahman el-Bahrâvî’nin bir hâşiyesi bulunmaktadır (I-II, Kahire 1936). 4. Molla Cîven, Nûrü’l-envâr (I-II, Beyrut 1406/1986). Eser üzerine Muhammed Abdülhalîm el-Leknevî Ḳamerü’l-aḳmâr ʿalâ Nûri’l-envâr ismiyle bir hâşiye yazmıştır (Leknev 1877; I-II, Bulak 1316; I-II, Beyrut 1415/1995). 5. Zeynüddin Abdurrahman b. Ebû Bekir (İbnü’l-Aynî), Şerḥu’l-Menâr (İstanbul 1292, İbn Melek’in Şerḥu Menâri’l-envâr’ı ile birlikte). 6. İbn Melek, Şerḥu Menâri’l-envâr fî uṣûli’l-fıḳh (İstanbul 1292, önceki eserle birlikte). Menâr’ın en yaygın şerhlerinden biri olup üzerine çeşitli hâşiyeler yazılmıştır. Bunlar arasında Şerefeddin Yahyâ b. Karaca er-Ruhâvî’nin Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi İbn Melek ʿale’l-Menâr’ı (Râgıb Paşa Ktp., nr. 402, 404; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 154, Reşid Efendi, nr. 1215, Cârullah Efendi, nr. 480), Azmîzâde Mustafa Hâletî’nin Netâʾicü’l-efkâr ʿalâ Şerḥi İbn Melek li’l-Menâr’ı (İstanbul 1315, 1317) ve Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî’nin Envârü’l-ḥalek ʿalâ Şerḥi’l-Menâr l’İbn Melek’i (İstanbul 1315) anılabilir. 7. Evliyaefendizâde Ahmed Ziyâeddin, Ḫulâṣatü’l-efkâr (İstanbul 1314). 8. Ebü’l-Fezâil Sa‘deddin ed-Dihlevî, İfâḍatü’l-envâr fî iḍâʾeti uṣûli’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 501; Ayasofya, nr. 988; Damad İbrâhim Paşa, nr. 483; Fâtih, nr. 1410, 1411). 9. Hibetullah b. Ahmed et-Türkistânî, Tebṣıratü’l-esrâr fî şerḥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2190). 10. Ekmeleddin el-Bâbertî, el-Envâr fî şerḥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 537; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 187; Şehid Ali Paşa, nr. 651, 652). Ebüssuûd Efendi, Bâbertî’nin bu şerhinin giriş kısmı üzerine Ḥâşiye ʿalâ evâʾili Şerḥi’l-Menâr adıyla bir hâşiye yazmıştır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2035, vr. 21-27). Bu hâşiye ayrıca S̱evâḳıbü’l-enẓâr fî evâʾili Menâri’l-envâr ismiyle de anılmaktadır (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 8025). 11. Cemâleddin Yûsuf b. Kûmârî Ankaravî, İḳtibâsü’l-envâr fî şerḥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 757, Fâtih, nr. 1412, 1413; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1788). 12. Kıvâmüddin el-Kâkî, Câmiʿu’l-esrâr fî şerḥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 501; Fâtih, nr. 1415-1421; Lâleli, nr. 753; Serez, nr. 541, 542). 13. Şerefeddin b. Kemal b. Hasan el-Kırîmî, Şerḥu Menâri’l-envâr (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1730; TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 702). 14. Celâleddin Resûl b. Ahmed et-Tabbânî, Şerḥu Menâri’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 655). 15. Kara Sinan, Şerḥu Menâri’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Yozgat, nr. 373). Zeynü’l-Menâr adıyla da anılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 539; Manisa İl Halk Ktp., nr. 422). 16. Alâeddin Ali b. Mûsâ Koçhisârî, el-Fevâʾidü’ş-şemsiyye li’l-Menâri’l-Ḥâfıẓiyye (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1398). 17. Cemâleddin Nukrekâr, Şerḥu’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 760; Yûsuf Ağa, nr. 187). 18. Mîrek el-Buhârî diye tanınan Muhammed b. Mübârek Şah, Medârü’l-fuḥûl fî şerḥi Menâri’l-uṣûl (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 302). Müellif bu eserini Dâʾiretü’l-vüṣûl adıyla ihtisar etmiştir (Kalküta 1246; Leknev 1295). 19. Muhammed Emîn b. Muhammed Üsküdârî, Naẓratü’l-enẓâr fî şerḥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 507; Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 106, 107). 20. Muhammed b. Cirbâş b. Abdullah, Mirḳātü’l-efkâr fî şerḥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 467; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 900). 21. Şemseddin Muhammed b. Hüseyin en-Nûşâbâdî, Zübdetü’l-efkâr fî şerḥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 465; Adana İl Halk Ktp., Tüyatok, nr. 1161). 22. Bahrülulûm el-Leknevî, Tenvîrü’l-Menâr (Leknev 1295). Kaynaklarda ayrıca İbnü’r-Rabve, Bedreddin el-Aynî, Ömer b. İshak el-Gaznevî, Hattâb b. Ebü’l-Kāsım Karahisârî, Mevlâ Abdurrahman b. Saçlı Emîr, Bosna Kadısı Abdülhalîm b. Lutfullah er-Rûmî, Ziyâeddin Abdürrahîm b. Îsâ el-Bağdâdî, Muhammed b. Mahmûd el-Hüseynî gibi âlimlerin de Menâr’ı şerhettikleri belirtilmektedir.

Muhtasarları. 1. Nâsırüddin İbnü’r-Rabve, Ḳudsü’l-esrâr fi’ḫtiṣâri’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 664; Lâleli, nr. 3658). İbnü’r-Rabve bu muhtasarını Mekketü’l-muḫtâr fî şerḥi Ḳudsi’l-esrâr adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 764). 2. Ebü’l-İz Tâhir b. Hasan el-Halebî, Muḫtaṣarü’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 403; Hamidiye, nr. 617; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 525). İbn Habîb el-Halebî diye de meşhur olan müellifin bu muhtasarını Kāsım b. Kutluboğa Şerḥu Muḫtaṣari’l-Menâr (Ḫulâṣatü’l-efkâr; nşr. Züheyr b. Nâsırüddin, Dımaşk 1413/1993) ve Şemseddin Sivâsî Zübdetü’l-esrâr fî şerḥi Muḫtaṣari’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2057; Erzincan, nr. 26/2; Fâtih, nr. 1426, 5374/3; Hamidiye, nr. 1222/2; ayrıca bk. Aksoy, s. 43-44) adıyla şerhetmiştir. 3. Nizâmeddin el-Bircendî, Şerḥu Muḫtaṣari’z-Zübde fî uṣûli’l-fıḳh (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 491; Yûsuf Ağa, nr. 186; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1335; Millî Ktp., nr. 1820). 4. Ali b. Muhammed, Esâsü’l-uṣûl (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 106, 3579; Lala İsmâil, nr. 706; Şehid Ali Paşa, nr. 986). Müellif daha sonra bu muhtasarını Şerḥu Esâsi’l-uṣûl adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 733). 5. Hızır b. Muhammed Amâsî, Ġuṣûnü’l-uṣûl (Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., Tüyatok, nr. 409, 410, 1860). Müellif tarafından Şerḥu Ġuṣûni’l-uṣûl ismiyle şerhedilmiştir (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 918). Bu şerh ayrıca Tehyîcü Ġuṣûni’l-uṣûl adıyla da anılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 698, Yozgat, nr. 757; Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., Tüyatok, nr. 409/1). 6. Hasan Kâfî Akhisârî, Semtü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1851/1; İÜ Ktp., AY, nr. 5317). Müellif bu eserini Şerḥu Semti’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 466, 3610; Şehid Ali Paşa, nr. 640; Yazma Bağışlar, nr. 1575). 7. Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şihne, Tenvîrü’l-Menâr. Müellif tarafından Nihâyetü’n-nihâye adlı el-Hidâye şerhinin baş tarafına konmuştur (DİA, XXI, 221).

Manzum Hale Getirilmiş Şekilleri. 1. Muhammed b. Hasan el-Kevâkibî, Manẓûmetü’l-kevâkib (Kahire 1317). Müellif bu eserini daha sonra İrşâdü’ṭ-ṭâlib ilâ Manẓûmeti’l-kevâkib adıyla şerhetmiştir (Bulak 1322-1324; el-Fevâʾidü’s-semiyye ile birlikte, I-II, Bulak 1327). 2. Tâhâ b. Ahmed el-Kûrânî, Şerḥu Muḫtaṣari’l-Menâr fî uṣûli’l-fıḳh (İstanbul 1316; nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil, Kahire 1408/1988). Müellif önce el-Menâr’ı 177 beyitte manzum hale getirmiş, ardından veciz bir şekilde şerhetmiştir. 3. İbnü’l-Fasîh, Naẓmü Menâri’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 163). 4. Abdüllatîf b. Bahâeddin el-Bahâî eş-Şâmî, Ḳurretü ʿayni’ṭ-ṭâlib (İÜ Ktp., AY, nr. 1045). Eser Şerḥu Naẓmi’l-Menâr adıyla da anılmakta olup müellif Menâr’ı nazma çektikten sonra şerhetmiştir.

Türkçe Tercümeleri. 1. Mehmed Emin Konevî, Muhtasar Menar Tercümesi (İstanbul 1298, 1300). 2. Îsâ b. Mahmûd, el-Menâr’ın bir kısmını Usûl-i Fıkıhtan Rükn-i Sânî adıyla şerhetmiştir (İÜ Ktp., TY, nr. 2176). 3. Hekimbaşızâde Mehmed Sâdık, Tercüme-i Menâr (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 807; Fâtih, nr. 1425; İbrâhim Efendi, nr. 880). 4. Ömer el-Halvetî Manisavî, Menâr’ın Manzum Tercümesi (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 784).

BİBLİYOGRAFYA

Pezdevî, Kenzü’l-vüṣûl (Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr içinde, nşr. Muhammed el-Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî), Beyrut 1417/1997, I-IV, tür.yer.

Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Şerḥu Ḥâfıẓıddîn en-Nesefî li-Kitâbi’l-Münteḫab fî uṣûli’l-meẕheb (nşr. Salim Öğüt), [baskı yeri ve tarihi yok], neşredenin girişi, s. 40-41.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1824-1827.

Brockelmann, GAL, II, 250-251; Suppl., II, 263-264, 773.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 554.

Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi: İlmü usûli’l-fıkh (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1973, tercüme edenin girişi, s. 121-129.

Hasan Aksoy, Şemseddin Sivâsî, Hayatı, Eserleri ve Mevlidi: Tenkitli Neşir (doktora tezi, 1984), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 43-44.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 72, 134, 135, 148.