MERVEZÎ, Muhammed b. Nasr

202 (817) yılında Bağdat’ta doğdu. Babası Mervli olduğu için Mervezî nisbesiyle anılır. Gençliğini Nîşâbur’da geçirdi. İlim tahsili için Horasan, Rey, Bağdat, Basra, Kûfe, Dımaşk, Medine ve Kahire’ye seyahatlerde bulundu. Aralarında Yahyâ b. Yahyâ et-Temîmî, Muhammed b. Mukātil, Şeybân b. Ferruh, İshak b. Râhûye, Abdülvâhid b. Gıyâs, Hişâm b. Ammâr, Muhammed b. İsmâil el-Buhârî, Rebî‘ b. Süleyman el-Murâdî ve Amr b. Zürâre’nin bulunduğu âlimlerden hadis dinledi. Bu arada Kahire’de Şâfiî âlimlerinden mezhep fıkhını tahsil etti ve Müzenî’den Şâfiî’nin eserlerini okudu. Öğrencileri arasında Ebû Abdullah İbn Abdülhakem, İbnü’l-Ahrem, İbnü’l-Ciâbî, Muhammed b. İshak es-Serrâc, İbnü’l-Münzir en-Nîsâbûrî ve İbnü’ş-Şarkī yer almaktadır. 260 (873-74) yılında ilmî seyahatlerini tamamladıktan sonra Nîşâbur’a yerleşen Mervezî öğretim ve te’lif faaliyetlerinin yanında ticaretle de meşgul oldu. 275’te (888) Semerkant’a yerleşti ve Muharrem 294’te (Ekim-Kasım 906) burada vefat etti.

Döneminin önde gelen Şâfiî hukukçularından ve muhaddislerinden olan, Abdullah b. Mübârek, Yahyâ b. Yahyâ ve İshak b. Râhûye ile birlikte Horasan bölgesinin dört büyük âliminden biri olarak kabul edilen Mervezî “ashâbü’l-vücûh” diye nitelendirilen müctehidler arasında yer alır. Özellikle hilâf ilminde geniş bilgi sahibiydi; onun sahâbe ve tâbiîn âlimlerinin fıkhî ihtilâflarını çok iyi bildiği nakledilmektedir. Mervezî ayrıca ferâiz alanında müstakil eser yazan ilk müellifler arasında gösterilir.

Eserleri. 1. İḫtilâfü’l-ʿulemâʾ (nşr. Seyyid Subhî es-Sâmerrâî, Bağdat 1401/1981; Beyrut 1406/1986). İḫtilâfü’l-fuḳahâʾ (nşr. Muhammed Tâhir Hakîm, Riyad 1420/2000) olarak da bilinen ve hilâf türünün belli başlı örnekleri arasında yer alan eserde Ebû Hanîfe, İmam Mâlik, İmam Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel’in görüşlerinin yanı sıra Evzâî, İbn Şübrüme, İbn Ebû Leylâ, Ebû Sevr gibi günümüzde müntesibi bulunmayan mezhep imamlarının da görüşlerine yer verilmektedir. Ayrıca hemen her konuda Süfyân es-Sevrî’nin görüşlerinin zikredilmesi eseri bu âlimin fikirleri açısından temel kaynak durumuna getirmektedir. Müellif zaman zaman İmam Mâlik, Ahmed b. Hanbel, Süfyân es-Sevrî, İbn Ebû Leylâ gibi müctehidlerin görüşlerini desteklemiştir. İbnü’n-Nedîm’in, Kitâbü İḫtilâfi’l-fuḳahâʾi’l-kebîr ve Kitâbü İḫtilâfi’l-fuḳahâʾi’ṣ-ṣaġīr adlı iki eserini kaydettiği Ahmed b. Nasr el-Mervezî ile (el-Fihrist, s. 266) Muhammed b. Nasr el-Mervezî muhtemelen aynı şahıstır.

2. es-Sünne. Sünnetin yeri, önemi, Kur’an âyetlerini tahsis ya da neshedip etmeyeceği gibi daha çok usûl-i fıkıhla ilgili konuları ihtiva etmektedir (nşr. Sâlim b. Ahmed es-Selefî, Beyrut 1408/1988).

3. Taʿẓîmü ḳadri’ṣ-ṣalât (nşr. Abdurrahman Abdülcebbâr el-Füreyvâî, I-II, Medine 1406/1986). Bazı kaynaklarda Mervezî’ye nisbet edilen el-Müsned adlı eserle (meselâ bk. Sezgin, II, 182; Brockelmann, III, 159) bu kitabın aynı eser olduğu ifade edilmektedir (Mervezî, İḫtilâfü’l-fuḳahâʾ, neşredenin girişi, s. 47; Makrîzî, Kitâbü Ḳıyâmi ramażân, neşredenlerin girişi, s. 11).

4. el-Veraʿ (Sezgin, II, 182).

Mervezî’nin Makrîzî tarafından ihtisar edilen Ḳıyâmü’l-leyl (nşr. İbrâhim Muhammed el-Ali, Zerkā 1413/1993), Kitâbü Ḳıyâmi ramażân (nşr. M. Ahmed Âşûr – Cemâl Abdülmün‘im el-Kûmî, Kahire 1994) ve Kitâbü Ṣalâti’l-vitr (nşr. M. Ahmed Âşûr – Cemâl Abdülmün‘im el-Kûmî, Kahire 1993) isimli eserleri, ayrıca Muḫtaṣaru Ḳıyâmi’l-leyl ve Ḳıyâmi ramażân ve Kitâbi’l-Vitr adıyla bir arada neşredilmiştir (nşr. Abdüttevvâb el-Mültânî, Lahor 1320/1902; Beyrut 1983; nşr. Abdüşşekûr el-Eserî, Sangala Hill [Pakistan], 1389/1969). Mervezî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Ferâʾiż, el-İcmâʿ, el-Îmân, el-İntifâʿ bi-cülûdi’l-meyte, Refʿu’l-yedeyn fi’ṣ-ṣalât, er-Rûḥ, eṣ-Ṣıyâm, Suʾâlâtü Muḥammed b. Naṣr, el-Ḳasâme, el-Küsûf, er-Red ʿalâ İbn Ḳuteybe.

BİBLİYOGRAFYA

Mervezî, İḫtilâfü’l-fuḳahâʾ (nşr. M. Tâhir Hakîm), Riyad 1420/2000, neşredenin girişi, s. 23-53.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 266.

Nevevî, Tehẕîb, I, 92-94.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 33-40.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, II, 650-653.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, VI, 144-145.

Safedî, el-Vâfî, V, 111.

Sübkî, Ṭabaḳāt, II, 246-255.

Makrîzî, Kitâbü Ḳıyâmi ramażân (nşr. M. Ahmed Âşûr – Cemâl Abdülmün‘im el-Kûmî), Kahire 1994, neşredenlerin girişi, s. 7-12.

İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye (nşr. Ali M. Ömer), Kahire, ts. (Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye), I, 52-53.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1468-1469.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 21.

Fuat Sezgin, Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî (trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî – Fehmî Ebü’l-Fazl), Kahire 1978, II, 181-182.

Brockelmann, GAL (Ar.), III, 159.

M. Hasan Heyto, el-İctihâd ve ṭabaḳātü müctehidî eş-Şâfiʿiyye, Beyrut 1409/1988, s. 70-72.

Mevsem b. Münîr en-Nefîî, el-İmâm Muḥammed b. Naṣr el-Mervezî, Riyad 1416, I, 43-108.

Claude Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Égypte au cours des années 1994 à 1996”, MIDEO, XXIII (1997), s. 388-389.