MEVSILÎ, Abdullah b. Mahmûd

29 Şevval 599 (11 Temmuz 1203) tarihinde Musul’da (Mevsıl) dünyaya geldi. Dedelerinden biri için zikredilen Beldecî/Büldecî (?) nisbesi bir icâzetnâmede Belûcî şeklinde geçmektedir ki (Abdullah Efendi el-İsfahânî, III, 248) bu Belûcistan asıllı olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Temel eğitimini babasından aldı. Musul nakibi Kemâleddin Haydar b. Muhammed b. Zeyd el-Hüseynî’den okudu. Musul, Dımaşk ve Bağdat’ta hadis dinleyip çeşitli dersler aldığı âlimler arasında Mahmûd b. Ahmed el-Hasîrî, Şehâbeddin es-Sühreverdî, Abdürrahîm b. Abdülkerîm es-Sem‘ânî, İbnü’l-Ahdar, İbn Sükeyne, İzzeddin İbnü’l-Esîr, Ruhâvî ve İbnü’l-Hâcib gibi önemli şahsiyetler bulunmaktadır. Bir müddet Kûfe kadılığında bulunan Mevsılî azlinden sonra Bağdat’a yerleşerek ölünceye kadar Meşhed-i Ebû Hanîfe’de tedris, telif ve fetva işleriyle meşgul oldu. Fıkıh ve usul sahasında devrin otoriteleri arasında yer alan âlim, mezhepte kuvvetli görüşleri zayıflarından ayırt edebilecek derecede ilmî yeterliliğe sahip fakihlerden (ashâbü’t-temyîz) sayılmıştır. Talebeleri arasında çeşitli mezheplerden Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî ve İbnü’l-Fuvatî gibi âlimler bulunmaktadır. Babası Mahmûd, kardeşleri Abdüddâim, Abdülkerîm ve Abdülazîz de birer ilim adamıydı. Dindar, hayır ve vera‘ sahibi, melik ve âyâna karşı azametli, fukara ve talebeye karşı mütevazi davranırdı. 19 Muharrem 683 (7 Nisan 1284) tarihinde Bağdat’ta vefat etti.

Eserleri. 1. el-Muḫtâr li’l-fetvâ (I-V, el-İḫtiyâr ile birlikte, nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1369/1950; nşr. komisyon, Halep 1966-1967). Ebû Hanîfe’nin fıkhını derlemesi yönündeki istek üzerine gençlik yıllarında mübtedîler için hazırladığı bu eser Hanefî mezhebinin “mütûn-i erbaa” olarak bilinen dört temel metninden biridir. Ebû Yûsuf, İmam Muhammed ve İmam Şâfiî’nin muhalefetlerinin rumuzlarla gösterildiği kitap Ebû Hanîfe’nin görüşleri esas alınarak kaleme alınmıştır. Bizzat müellifi tarafından şerhedilmiş olan eseri Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali ed-Dımaşkī önce kısaltmış (et-Taḥrîr), ardından şerhetmiş, Ebû İshak Cemâleddin İbrâhim b. Ahmed el-Mevsılî Tevcîhü’l-Muḫtâr adıyla hazırladığı şerhi sonuncusu 652 (1254) yılında olmak üzere müellife defalarca okumuştur. Kitap üzerinde Hattâb b. Ebü’l-Kāsım el-Karahisârî, Osman b. Ali ez-Zeylaî, Ömer b. İshak el-Gaznevî, İbn Emîru Hâc, İbn Kutluboğa, Muhammed b. İbrâhim b. Ahmed el-İmâm (Feyżu’l-Ġaffâr) ve Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi (el-Îs̱âr li-ḥalli’l-Muḫtâr) gibi âlimlerin de şerhleri vardır. Ebû Muhammed Zeynüddin Abdurrahman b. Ebû Bekir el-Aynî de eserin sadece ferâiz bölümünü şerhetmiştir. Ebû Abdullah Tâceddin Abdullah b. Ali el-Buhârî tarafından manzum hale getirilen el-Muḫtâr, Celal Yeniçeri tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (İmam-ı Azâm’ın İçtihad ve Görüşleri: el-İhtiyar Metni el-Muhtar li’l-Fetva – Arapça ve Türkçe, İstanbul 1978, 2016).

2. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr (I-III, Kahire 1355; iki ciltte beş cilt, nşr. Mahmûd Ebû Dakīka, Kahire 1370/1951, 1395/1975; iki ciltte beş cilt, Beyrut 1419/1998, nşr. Ali Abdülhamîd Ebü’l-Hayr ve Muhammed Vehbî Süleyman). el-Muḫtâr’ın yine Mevsılî tarafından hazırlanmış şerhi olup Hanefî fıkhının orta hacimdeki muteber kaynakları arasında yer alır. Müellifin ifadesine göre el-Muḫtâr ders kitabı olarak benimsenip talebe tarafından ezberlenmeye başlanınca hükümlerin illetlerini ve delillerini aktaran, diğer mezheplerin görüşlerini kısaca açıklayan, sıkça karşılaşılan ve sorulan (umûmü’l-belvâ) bazı güncel meselelere dair fetvalara yer veren, ihtilâflı konularda esas alınan ictihadlara işaret eden bir şerh yazması yönündeki talep üzerine bu şerhi hazırlamıştır (el-İḫtiyâr, I, 6). İçindeki hadisler İbn Kutluboğa tarafından et-Taʿrîf ve’l-iḫbâr bi-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-İḫtiyâr adıyla tahriç edilmiştir (tıpkıbasım, nşr. M. Sadi Çöğenli, Erzurum 1988; I-III, nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dımaşk 1417/1997). Kitap Mehmet Keskin tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (I-IV, İstanbul 2005, 2008).

3. Kitâbü’l-Müştemil ʿalâ mesâʾili’l-Muḫtaṣar (el-Fevâʾidü’l-müştemile ʿalâ mesâʾili’l-Muḫtaṣar ve’t-tekmile). Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Yenicami, nr. 534) bir nüshası vardır (bu üç eserin yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 476; Suppl., I, 657).

4. Şerḥu’l-Câmiʿi’l-kebîr li’ş-Şeybânî.

BİBLİYOGRAFYA

Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî, el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr (nşr. Ali Abdülhamîd Ebü’l-Hayr – M. Vehbî Süleyman), Beyrut 1419/1998, I, 6.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, II, 349-350.

İbn Habîb el-Halebî, Teẕkiretü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Manṣûr ve benîh (nşr. Muhammed Muhammed Emîn), Kahire 1976, I, 90.

İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî, VII, 122-124.

İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî men ṣannefe mine’l-Ḥanefiyye (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 114.

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, II, 281.

Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, IV, 239.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 570; II, 1622-1623.

Abdullah Efendi el-İsfahânî, Riyâżü’l-ʿulemâʾ ve ḥiyâżü’l-fużalâʾ (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Kum 1401, III, 247-248.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 106-107.

Ahlwardt, Verzeichnis, I, 281; IV, 118-119; VII, 563.

Brockelmann, GAL, I, 476; Suppl., I, 657.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 69.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, V, 191-192.

Mevsûʿatü ṭabaḳāti’l-fuḳahâʾ (nşr. Ca‘fer es-Sübhânî v.dğr.), Kum 1419, VII, 145-146.