MİNHÂCÎ

Kahire ve Mekke’de kendisiyle görüşen Şemseddin es-Sehâvî’nin naklettiğine göre Cemâziyelâhir 813’te (Ekim 1410) Asyût’ta doğdu. Hayatı hakkında bilinenler, İtḥâfü’l-aḫiṣṣâ adlı eserinin başında verdiği bilgiler ve Sehâvî’nin kaydettikleriyle sınırlıdır. Minhâcî nisbesini niçin aldığı da belli değildir. İlk eğitimini Asyût’ta aldı; Kur’ân-ı Kerîm yanında el-ʿUmde, el-Erbaʿûn en-Neveviyye, eş-Şâṭıbiyye, Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn, Minhâcü’l-vüṣûl gibi metinleri ezberledi. Kahire’de İbn Hacer el-Askalânî, Bisâtî, Necmeddin İbn Abdülvâris, Zekiyyüddin el-Meydûmî, Şehâbeddin es-Sehâvî, Şemseddin el-Bûsîrî, Bedreddin İbnü’l-Hallâl’in ders halkasında bulunarak dinî ve edebî ilimleri tahsil etti. Kendisi henüz on-on beş yaşlarında iken vefat ettikleri bilinen Abdurrahman b. Ömer el-Bulkīnî, İbnü’l-Irâkī, Şerefeddin el-Akfehsî ve Kāriülhidâye gibi âlimlerin derslerini dinlediği kaydedilir. 842 (1439) yılında hacca giden Minhâcî, Mekke’de Takıyyüddin İbn Fehd’den bazı kitaplarını okudu, diğer bazı âlimlerden de faydalandı. 849’da (1445) Medine’yi ziyaret edip Mekke’ye döndü ve 857 (1453) yılına kadar burada mücâvir olarak kaldı. Daha sonra Kahire’ye gitti. Memlük Sultanı el-Melikü’l-Eşref Barsbay’ın yakın adamlarından Emîr Cânım el-Eşrefî ile dostluk kurdu; Halep ve Şam nâibliği sırasında onunla birlikte bulundu ve Meẓâhirü’l-esrâr adlı eserinin başında belirttiği üzere kendisine tevkī‘ kâtipliği (müvakkı‘) yaptı. Bu sırada defalarca Kahire’ye gidip geldi. 874 Ramazanında (Mart 1470) Kudüs’ü ziyaret etti ve bu esnada Mescid-i Aksâ ve Kudüs’le ilgili İtḥâfü’l-aḫiṣṣâ adlı kitabını yazdı. Özellikle edebiyat alanında tanınan Minhâcî’nin İbn Hacer hakkındaki kasidesini onun biyografisine dair eserine alan Sehâvî (el-Cevâhir ve’d-dürer, s. 418-419), Mekke’de mücâvir olduğu sırada Takıyyüddin İbn Fehd’in Nihâyetü’t-Taḳrîb ve tekmîlü’t-Tehẕîb adlı eserine bir takriz yazdığını, bu âlimin torunu İzzeddin İbn Fehd’in sonraları Halep’te Minhâcî ile görüştüğünü ve bazı kasidelerini istinsah ettiğini, başka kimselerin de onun nazım ve nesirlerini kaydettiklerini belirtir.

Vefat tarihi kaynaklarda zikredilmemekle birlikte Carl Brockelmann, yazımını 23 Safer 875 tarihinde (21 Ağustos 1470) tamamladığı İtḥâfü’l-aḫiṣṣâ’yı 880’de (1475) ikinci defa gözden geçirip düzenlediğini belirterek bu tarihten sonra öldüğünü söylemekte, diğer bazı çağdaş müellifler de bunu tekrarlamaktadır. Eserin İskenderiye Belediye Kütüphanesi’ndeki bir nüshasında (Tarih, nr. 217) 880’de tamamlandığı kaydedilmekte (Yûsuf Zeydân, III, 43), Mekke Harem-i Şerif Kütüphanesi’ndeki yazma nüshanın (Tarih, nr. 327) üstünde de müellifin 880 (1475) yılında öldüğüne dair bir kayıt düşüldüğü belirtilmektedir (İtḥâfü’l-aḫiṣṣâ, neşredenin girişi, s. 51). Ancak Minhâcî’nin Cevâhirü’l-ʿuḳūd’unu yayımlayan Muhammed Hâmid el-Fıkī, müstensihin müellif için kullandığı “Allah ömrünü uzun etsin” ifadesinden hareketle neşre esas aldığı Receb 889 (Ağustos 1484) tarihli nüshanın müellif hayattayken istinsah edildiğini belirtmektedir. Buna göre Minhâcî anılan tarihten sonra vefat etmiş olmalıdır.

Eserleri. 1. Cevâhirü’l-ʿuḳūd ve muʿînü’l-ḳuḍât ve’l-muvaḳḳıʿîn ve’ş-şühûd. Müellif, 30 Cemâziyelevvel 865’te (13 Mart 1461) tamamladığı kitabın önsözünde daha önce yazılan vesâik ve şürût kitaplarını incelediğini, bunları kolay anlaşılır bir şekilde özetlemek amacıyla bu eseri yazdığını belirtir. Fıkıh bablarına göre düzenlenen kitapta konuya dair fıkhî bilgiler mezhepler arası mukayeseli olarak verildikten sonra ele alınan konuya ilişkin belgelerin mahiyeti, biçimi ve ilgili terimler hakkında açıklamalar yapılmaktadır. Eserin sonunda halife ve sultanlardan şeyhülislâm ve kadılara kadar bütün ileri gelen yöneticilere gönderilen yazılarda kendilerine hangi lakaplarla hitap edileceği belirtilmektedir. Eser Muhammed Hâmid el-Fıkī tarafından yayımlanmış olup (I-II, Kahire 1374/1955) Müs‘ad Abdülhamîd Muhammed es-Sa‘denî’nin neşri (I-II, Beyrut 1417/1996) buna önemsiz birkaç not ilâvesinden ibarettir.

2. İtḥâfü’l-aḫiṣṣâ bi-feżâʾili’l-Mescidi’l-Aḳṣâ. Mescid-i Aksâ ve Kudüs’ün tarihi ve faziletine dair on yedi babdan oluşan eser bazı yazma nüshalarında Celâleddin es-Süyûtî’ye, bazılarında Kemâleddin İbn Ebû Şerîf’e (ayrıca bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 5-6) nisbet edilmişse de önsözünde verilen bilgilerden Minhâcî’ye ait olduğu anlaşılmaktadır. Müellifin İbn Hilâl el-Makdisî’nin Müs̱îrü’l-ġarâm ilâ ziyâreti’l-Ḳuds ve’ş-Şâm, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Feżâʾilü’l-Ḳuds ile Müs̱îrü’l-ġarâmi’s-sâkin ilâ eşrefi’l-emâkin, Ebû Muhammed İbn Asâkir’in el-Câmiʿu’l-müstaḳṣâ fî feżâʾili’l-Mescidi’l-Aḳṣâ, Abdülvehhâb b. Muhammed el-Hüseynî’nin er-Ravżü’l-muġarras fî feżâʾili’l-Beyti’l-muḳaddes, İbrâhim b. Abdurrahman el-Fezârî’nin Bâʿis̱ü’n-nüfûs ilâ ziyâreti’l-Ḳudsi’l-maḥrûs adlı eserleriyle diğer kaynaklardan faydalanarak ve kendi müşahedelerini de ekleyerek kaleme aldığı eseri Ahmed Ramazan Ahmed eklerle birlikte neşretmiştir (I-II, Kahire 1982). Kitabın bilhassa Mescid-i Aksâ ile ilgili bölümü açıklamalarla birlikte Paulus Lemming tarafından Latince’ye (Hauniae 1817), James Reynolds tarafından İngilizce’ye (The History of the Temple of Jerusalem, London 1836) çevrilip Celâleddin es-Süyûtî’ye nisbet edilerek yayımlanmıştır. Guy le Strange eserden seçmeleri İngilizce’ye tercüme etmiş ve alıntıların yapıldığı İbn Hilâl el-Makdisî’nin Müs̱îrü’l-ġarâm’ından bazı bölümlerin Arapça metnini de sonuna eklemiştir (s. 297-305) (“Description of the Noble Sanctuary at Jerusalem in 1470 A.D., by Kamâl [or Shams] ad Dîn as Suyûtî”, JRAS, XIX [1887], s. 247-305).

3. Meẓâhirü’l-esrâr ve nevâdirü’l-aḫbâr. Güvenilir tarih, siyer, tefsir ve hadis kaynaklarına dayanılarak kaleme alınan muhtasar bir tarihtir. Birinci bölümde peygamberler, ikincisinde Hulefâ-yi Râşidîn, Emevî ve Abbâsî halifeleri, üçüncüsünde başlangıçtan 870 (1466) yılına kadar sultanlar hakkında bilgi verilen eserin yalnız ilk bölümünün bugüne ulaştığı bilinmektedir. Bu kısmın 27 Cemâziyelevvel 869 (25 Ocak 1465) tarihinde tamamlanan müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Süleymaniye, nr. 839).

4. Hidâyetü’s-sâlik ilâ evḍaḥi’l-mesâlik. Resmî yazışma kuralları, terimleri ve örneklerini ihtiva eden bir inşâ kitabı olup üç bölümden (mertebe) meydana gelmektedir. Birinci bölümde sultanlar tarafından yazdırılıp gönderilen yazı, tayin, ferman gibi belgeler, ikincisinde Şam nâibinin ve üçüncüsünde Halep nâibinin makamından çıkan resmî yazışmalar ele alınmaktadır. Dönemine ait yazışma örnekleri yanında bizzat kendisinin yazdıklarını ihtiva etmesi bakımından önem taşıyan eser müellifin Mekke’deki ikameti sırasında kaleme alınmıştır. Beş küçük ciltten oluşan müellif hattı nüshasının II. cildi Topkapı Sarayı Müzesi (Koğuşlar, nr. 936), diğer ciltleri Süleymaniye (Fâtih, nr. 4144-4147) kütüphanelerinde bulunmaktadır.

Ziriklî, muhtevası hakkında bilgi vermediği et-Teẕkiretü’l-Minhâciyye adlı eserin müellif hattı nüshasına ait VIII. cildi Escurial Kütüphanesi’nde (nr. 292) gördüğünü kaydeder. Ziriklî ve Kehhâle müellife ayrıca Tuḥfetü’ẓ-ẓurefâʾ adlı bir kitap nisbet ederlerse de bu çalışma Celâleddin es-Süyûtî’nin aynı adlı eseri olmalıdır.

BİBLİYOGRAFYA

Minhâcî, Cevâhirü’l-ʿuḳūd ve muʿînü’l-ḳuḍât ve’l-muvaḳḳıʿîn ve’ş-şühûd (nşr. M. Hâmid el-Fıkī), Kahire 1374/1955, neşredenin girişi, I, m-ʿa.

a.mlf., İtḥâfü’l-aḫiṣṣâ bi-feżâʾili’l-Mescidi’l-Aḳṣâ (nşr. Ahmed Ramazan Ahmed), Kahire 1982, neşredenin girişi, I, 15-73.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VII, 13.

a.mlf., el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî (nşr. Hâmid Abdülmecîd – Tâhâ ez-Zeynî), Kahire 1406/1986, I, 418-419.

İbnü’ş-Şemmâ‘ el-Halebî, el-Ḳabesü’l-ḥâvî li-ġureri Ḍavʾi’s-Seḫâvî (nşr. Hasan İsmâil Merve – Haldûn Hasan Merve), Beyrut 1998, II, 104-105.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 5-6, 614.

Serkîs, Muʿcem, I, 1085-1086.

Brockelmann, GAL, II, 164-165; Suppl., II, 163-164.

Karatay, Arapça Yazmalar, IV, 214.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 85.

İbrâhim Hûrî, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: ʿİlmü’l-coġrâfiyye ve mülḥaḳātüh, Dımaşk 1389/1969, s. 78.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), V, 334-335.

Yûsuf Zeydân, Fihrisü maḫṭûṭâti Belediyyeti’l-İskenderiyye, İskenderiye 1420/1999, III, 43-44.

G. le Strange, “Description of the Noble Sanctuary at Jerusalem in 1470 A.D., by. Kamāl (or Shams) ad Dīn as Suyūtī”, JRAS, XIX (1887), s. 247-305.