MİR’ÂTÜ’l-USÛL

Müellif, önce Mirḳātü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl adıyla oldukça muhtasar bir eser kaleme almış (İstanbul 1262, 1267, 1273, 1275, 1288, 1290, 1291, 1305, 1307, 1308, 1310, 1311, 1321, 1331; Kahire 1320), daha sonra anlaşılmasında güçlükler ortaya çıkınca bunu Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl ismiyle şerhetmiştir. Bir mukaddime ile iki bölümden (maksad) meydana gelen eserin mukaddimesinde usûl-i fıkıh ve fıkıh tanımlarının ardından fıkıh usulünün konusu ve faydaları anlatılmaktadır. Fıkhî hükümlerin delillerine tahsis edilen birinci bölüm dört ana başlığa (rükün) ayrılmış ve sırasıyla kitap, sünnet, icmâ ve kıyasa yer verilmiştir. Kitap ve Sünnet arasında ortak olan konular geniş biçimde işlenmiş, önceki dinlere ait hükümlerin ve sahâbî kavlinin hüccet oluşu bahisleri sünnet başlığının sonunda, istihsan delili kıyas konusunun içinde ve istishâb delili bu başlığın sonunda ele alınmıştır. İkinci bölüm hükümlerle ilgili olup hüküm, hâkim, mahkûm bih ve -ehliyet meselesinin ayrıntılı biçimde incelendiği- mahkûm aleyh konularını ihtiva eden dört ana başlığa ayrılmıştır. Eserin hâtimesinde ictihad, özellikle ictihadda hata ve isabet meselesi tartışılmıştır. Molla Hüsrev Mirʾâtü’l-uṣûl’ün özelliklerini belirtirken, yararlandığı yirmi sekiz usul ve fürû kitabının adına işaret eden edebî bir üslûp kullanır. Gerek bu eserler gerekse faydalandığı diğer kaynaklar Hasan Özket tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinde tesbit edilmiştir (Molla Hüsrev ve Mir’âtü’l-usûl Adlı Eserinin Kaynakları, s. 31, 48-70). Eserde müellif ele aldığı meselelerde kendi tercihini belirtirken karşı görüşe ve delillerine de temas ederek bunları tartışır (kendi tercihleriyle ilgili örnekler için bk. a.g.e., s. 39-41). Tartışmalarda naklî delillerden ziyade aklî delillere yer verilmesi dikkat çekmektedir. Veciz ve sade bir üslûpla yazılan Mirʾâtü’l-uṣûl Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş (Uzunçarşılı, s. 22) ve defalarca basılmıştır (İstanbul 1217, 1262, 1272, 1273, 1282, 1296, 1304, 1310, 1321; Kahire 1289).

Hâşiyeleri. Mevlânâ Mehmed İzmîrî, Ḥâşiye ʿalâ Mirʾâti’l-uṣûl (I-II, Bulak 1258, 1262; İstanbul 1262, 1285, 1296, 1302, 1304, 1309; eserin en hacimli hâşiyelerinden olan bu çalışmada özellikle kelâm ve mantık kavramları ile Arap gramerine dair konularda geniş açıklamalara yer verilmektedir); Hâmid b. Mustafa el-Konevî, Ḥâşiye ʿalâ Mirʾâti’l-uṣûl (İstanbul 1280); Tarsûsî Mehmed Efendi, Ḥâşiye ʿalâ Mirʾâti’l-uṣûl (İstanbul 1267, 1289, 1304, 1309, 1312, 1317); Abdürrezzâk b. Mustafa el-Antâkî, Ḥâşiye ʿalâ Mirʾâti’l-uṣûl (İstanbul 1279, 1289, Tarsûsî’nin hâşiyesiyle birlikte); Hoca Mustafa b. Abdullah el-Vidinî, Taḳrîrü’l-Mirʾât (Ḥâşiye ʿalâ Mirʾâti’l-uṣûl, İstanbul 1297, 1311); Eyyûbîzâde Mustafa, Miftâḥu’l-ḥuṣûl li-(fî şerḥi) Mirʾâti’l-uṣûl (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 440; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1322, 1323; Râgıb Paşa Ktp., nr. 393); Ebû Saîd Hafîdü’n-Nisârî, Vesîletü’l-vüṣûl ilâ mesâʾili’l-uṣûl (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 425).

Mirʾâtü’l-uṣûl, Ahmed Hamdullah b. İsmâil Hâmid Ankaravî tarafından Muḫtaṣaru Mirʾâti’l-uṣûl adıyla ihtisar edilmiş (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 443, müellif hattı, Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 6049; Âtıf Efendi Ktp., nr. 1723; İÜ Ktp., nr. 1298), eserin metni olan Mirḳātü’l-vüṣûl’ü Osman b. Mustafa el-Gelibolî Teshîlü Mirkāti’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl (İstanbul 1288) ismiyle Türkçe’ye çevirmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

Molla Hüsrev, Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl, İstanbul 1296.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1657.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 457.

Brockelmann, GAL, II, 293; Suppl., II, 317.

Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 22, 230.

Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1985, tercüme edenin girişi, s. 172-174.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 102-103.

Ali Toksarı, “Molla Hüsrev’in Hadis ve Peygamberlerin İçtihadları Hakkındaki Bazı Görüşleri”, Molla Hüsrev Mehmet Efendi: 1400-1480 (haz. Ahmet Hulûsi Köker), Kayseri 1992, s. 97-108.

Ali Rıza Karabulut, “Molla Hüsrev’in Eserleri”, a.e., s. 129-131.

Hasan Özket, Molla Hüsrev ve Mir’âtü’l-usûl Adlı Eserinin Kaynakları (yüksek lisans tezi, 1992), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer.