MÎRGANÎ, Abdullah b. İbrâhim

Mekke’de doğdu. Soyu, Îżâḥu’l-mübîn bi-şerḥi Ferâʾiżi’d-dîn adlı eserinde kaydettiğine göre (s. 109) baba tarafından Hz. Hüseyin, anne tarafından Hz. Hasan vasıtasıyla Hz. Ali’ye ulaşır. Hicaz bölgesinden Türkistan’a göç eden ailesi asırlarca burada yaşadıktan sonra büyük dedelerinden Mîrhord Buhara’dan Hindistan’a ve oradan Mekke’ye gidip yerleşmişti. Mîrganî nisbesinin Orta Asya’da Gûr bölgesindeki Mîrgan adlı yerden gelmiş olabileceği söylenmişse de (EI² [Fr.], VII, 125) kendisi bu nisbenin “mîr ganî”den (zengin emîr) geldiğini ve bu lakapla ilk olarak çok zengin ve cömert olan üçüncü dedesinin tanındığını belirtmektedir. Abdullah el-Mahcûb olarak da bilinen Mîrganî’ye “Mahcûb” lakabı münzevi bir hayat yaşamaya özen gösterdiği için verilmiştir.

Mekke’de Ahmed en-Nahlî ve diğer âlimlerin derslerine devam eden Mîrganî, Seyyid Yûsuf el-Mehdelî adlı Üveysî bir şeyhe intisap ettikten sonra mütevazi bir hayat sürmeyi tercih etti. Kendisinden hadis ve fıkıh dersleri almak için Mekke’ye gelen Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî’ye ailesinin Ehl-i beyt’ten olduğuna dair belgeleri vermesi Mîrganî ve ailesinin daha yakından tanınmasını sağladı. Atalarının uzun süre yaşadığı Hindistan’dan hac için Mekke’ye gelen müslümanların Mîrganî ailesini ziyaretleri sırasında keramet ehli bir sûfî olarak tanıdıkları Abdullah el-Mîrganî’nin çevresi genişlemeye, müridleri giderek artmaya başladı. Bu dönemde Kuzey Afrika ve Mısır’dan, Nakşibendîler’in yoğun olduğu Hint bölgelerinden önemli şahsiyetler Mekke’ye gelip onu ziyaret ettiler. Cebertî’nin verdiği bilgiye göre Mîrganî, 1166’da (1753) Mekke halkıyla arasında çıkan tartışmalar üzerine ailesiyle birlikte Tâif’e göç etti. Mensupları tarafından kutub ve gavs olarak görülen Mîrganî kırk yıla yakın bir zaman eser yazmak, ders okutmak ve irşadla meşgul olduğu Tâif yakınlarındaki Selâme’de vefat etti.

Ölümünden bir yıl sonra Selâme’de dünyaya gelen torunu Muhammed Osman el-Mîrganî, Sudan’da geniş kitleler tarafından benimsenen ve ülkenin dinî-siyasî hayatında önemli etkileri bulunan Mîrganiyye tarikatının kurucusudur. İdrîsiyye tarikatının pîri Ahmed b. İdrîs’in müridi olan Muhammed Osman el-Mîrganî genellikle Hatmiyye diye tanınan tarikatının Nakşibendiyye, Kādiriyye, Şâzeliyye, Cüneydiyye ve dedesine nisbet ettiği Mîrganiyye tarikatlarını içerdiğini söylemekteyse de kendisini yakından tanıyan Zebîdî’nin tarikatlara dair İtḥâfü’l-aṣfiyâʾ ve ʿİḳdü’l-cevheri’s̱-s̱emîn adlı eserleriyle Harîrîzâde’nin Tibyân’ında ona nisbet edilen herhangi bir tarikat bulunmamaktadır.

Tasavvuf, akaid, hadis, fıkıh, edebiyat gibi alanlarda bir kısmı basılmış çok sayıda eseri olan Abdullah el-Mîrganî telif ve irşad faaliyeti yanında ders okutup öğrenci de yetiştirmiştir. Fakih ve dilci İbnü’l-Cevherî, Tâcü’l-ʿarûs müellifi Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Halvetiyye’nin Semmâniyye kolunu Sudan’da yayan Ahmed b. Beşîr et-Tayyib onun talebeleri arasında zikredilebilir.

Eserleri. 1. Îżâḥu’l-mübîn bi-şerḥi Ferâʾiżi’d-dîn. Akaid ve fıkıh konularına dair kendi eserinin şerhidir (Bulak 1315). 2. el-Muʿcemü’l-vecîz min ehâdîs̱i’r-resûli’l-ʿazîz. Süyûtî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr ve Ziyâdetü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr, Abdürraûf el-Münâvî’nin Künûzü’l-ḥaḳāʾiḳ adlı kitaplarındaki hadislerin alfabetik olarak sıralandığı eser Semîr Tâhâ el-Meczûb tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1408/1988). Kitabı İbnü’l-Cevherî ve Kavukcî şerhetmiştir. 3. el-ʿİḳdü’l-munaẓẓam ʿalâ ḥurûfi’l-muʿcem (ʿİḳdü’l-cevâhir fî naẓmi’l-mefâḫir). Şiirlerini topladığı eseridir (Kahire 1330, 1347, 1358). 4. Mişkâtü’l-envâr fî evṣâfi’l-muḫtâr (Kahire 1322). Müellifin torunu Muhammed Osman el-Mîrganî tarafından Miṣbâḥu’l-esrâr (Kahire, ts.). adıyla şerhedilmiştir. 5. ed-Dürretü’l-yetîme fî baʿżı feżâʾili’s-seyyideti’l-ʿaẓîme (nşr. Muhammed Saîd et-Turayhî, Beyrut 1405). Müellifin diğer bazı eserleri de şunlardır: Kenzü’l-fevâʾid şerḥu Baḥri’l-ʿaḳāʾid, Ẕâtü’l-cenb fî maʿne’ẕ-ẕenb, el-Ferîdetü’l-cevheriyye fî eʾimmeti’l-is̱nâ ʿaşeriyye, Zehrü’r-reyâḥîn min Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn, Cevâẕibü’l-ḳulûb, Taḥẕîrü’l-aġbiyâʾ ʿale’l-istiġās̱e bi’l-enbiyâʾ ve’l-evliyâʾ, en-Nefeḥâtü’l-ḳudsiyye mine’l-ḥaḍre’l-ʿAbbâsiyye fî şerḥi’ṣ-ṣâlâti’l-meşîşiyye. Mîrganî’nin ayrıca evrâd ve ezkâr niteliğinde risâleleriyle Hz. Peygamber hakkında kasideleri vardır (eserleri ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Huncwick – O’Fahey, s. 180-185).

BİBLİYOGRAFYA
Abdullah b. İbrâhim el-Mîrganî, el-Îżâḥu’l-mübîn bi-şerḥi Ferâʾiżi’d-dîn, Bulak 1315, s. 109; a.mlf., el-Muʿcemü’l-vecîz min eḥâdîs̱i’r-resûli’l-ʿazîz (nşr. Semîr Tâhâ el-Meczûb), Beyrut 1988, neşredenin girişi, s. 13-14; Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr (Bulak), II, 240-241; Serkîs, Muʿcem, II, 1828; J. S. Trimingham, Islam in the Sudan, London 1949, s. 232; N. Grandin, “Les turuqs au Soudan dans le corne de l’Afrique et en Afrique orientale”, Les ordres mystiques dans l’Islam: Cheminements et situation actuelle (ed. A. Popovic – G. Veinstein), Paris 1986, s. 177-178; a.mlf., “Sayyid Muhammad ‘Uthman al-Mīrganī (1793-1853)”, Les voies de l’Islam en Afrique orientale (ed. François Constantin), Paris 1987, s. 35-58; O. Depont – X. Coppolani, Les confréries religieuses musulmanes, Paris 1987, s. 542; Ali Salih Karrar, The Sufi Brotherhoods in the Sudan, London 1992, s. 44, 56, 69, 75; J. O. Hunwick – R. S. O’Fahey, Arabic Literature of Africa I: The Writings of Eastern Sudanic Africa, Leiden 1994, s. 180-185; “Mīrg̲h̲aniyya”, EI² (Fr.), VII, 125-126.