MORDTMANN, Andreas David

Hamburg’da doğdu. Johanneums isimli meşhur bir okulda öğrenime başladı ve burada klasik dillerdeki yeteneğiyle dikkat çekti. 1829 yılında babasının ölümü üzerine bir ilkokulda yardımcı öğretmen oldu ve bir süre özel dersler verdi. Daha sonra Kuzey Alman Konfederasyonu’na bağlı Hamburg Federe Devleti diplomatlarından Karl Sievenking’in yardımı ile önce Hamburg Senatosu’nda, 1840’ta Hamburg Şehir Kütüphanesi’nde görev aldı. Burada, birçok Avrupa dilinin yanında Arapça’yı da çok iyi bildiğinden coğrafyacı Karl Ritter’in tavsiyesiyle İstahrî’nin Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’inin J. H. Möller tarafından tıpkıbasımı yapılan (Gotha 1839) muhtasar bir nüshasını Das Buch der Länder başlığıyla Almanca’ya tercüme etti (Hamburg 1845). Çok başarılı bulunan bu çeviriyi doktora çalışması sayan Kiel Üniversitesi Felsefe Fakültesi kendisine doktor unvanı verdi. Aynı yıl diplomat Sievenking’in gayretleriyle İstanbul konsolosluğuna tayin edildi ve Prusya’nın Almanya’da birliği sağlamasına kadar bu görevini sürdürdü. 1860’ta yeni kurulan Ticaret Mahkemesi’nde hâkimlik yapmaya başlayarak Osmanlı Devleti’nin hizmetine girdi. 1872-1873 yıllarında İstanbul’da yayımlanan Alman taraftarı Phare du Bosphore gazetesinin yayın müdürlüğünü ve başyazarlığını yaptı. 1877’de Maarif Nâzırı Münif Paşa tarafından Mekteb-i Mülkiyye’nin coğrafya hocalığına tayin edilinceye kadar herhangi bir görev almayarak kendisini ilmî ve edebî çalışmalara verdi. 31 Aralık 1879 tarihinde geçirdiği bir kalp krizi sonucu İstanbul’da öldü ve Feriköy Protestan Mezarlığı’na gömüldü. Mordtmann, başta Deutsche Morgenländische Gesellschaft ve Royal Asiatic Society olmak üzere çok sayıda uluslararası ilmî dernek ve akademinin üyesiydi.

Mordtmann’ın ilmî faaliyetleri esas itibariyle üç alanda yoğunlaşmıştır. Bunların birincisi Anadolu’da yaptığı seyahatlerdir. Anadolu’nun çeşitli yerlerini gezerek gördüklerini geniş bir şekilde kaydetmiş, özellikle mevcut yerleşim merkezlerinin antik dönemle olan bağlantılarını ortaya çıkarmaya, eski adlarını tesbit etmeye ve buralarda yaşayan insanların dinî, etnik ve ekonomik durumlarını açıklamaya önem vermiştir. Bu alanda yayımladığı yazıları ilmî bulmayıp “harita malzemesi” olarak değerlendiren Emil Rödiger’e verdiği cevapta Avrupalı devletlerin, büyük teşebbüslerin ve planların başarısının ve çok sayıda vatandaşlarının hayatının harita malzemesinin kalitesine bağlı bulunduğunu gayet iyi bildiklerini belirtmesi dikkat çekicidir (Anatolien, neşredenin girişi, s. XV-XVI). Mordtmann’ın çalışmalarının yoğunlaştığı ikinci alanı yaşadığı dönemdeki olup bitenler teşkil etmektedir. Bu sahada Osmanlı Devleti’ndeki gelişmeleri diplomat gözüyle değerlendirip haber haline getirmiş ve Alman kamuoyunu bilgilendirmek amacıyla düzenli bir şekilde dergi ve gazetelerde neşretmiştir. Bunlar haber olmaktan öte bir Alman diplomatının gözüyle Osmanlı Devleti’ndeki gelişmeleri tasvir etmesi açısından tarihî kaynak olarak önemlidir. Mordtmann’ın üçüncü ilgi alanı ise nümismatiktir. Özellikle Sâsânî ve erken dönem İslâm sikkeleri hakkında dikkat çekici makaleler yazmıştır. Onun İslâm yazmaları, Part-Sâsânî sikkeleri ve Bizans kurşun mühürlerinden oluşan zengin bir koleksiyonu olduğu bilinmektedir.

Eserleri. Kurze Beschreibung von Magrib el Akssa oder Schilderung der Staaten von Marokko in geographischer, statistischer und politischer Hinsicht (Hamburg 1844); Das Buch der Länder von Schech Ebu Ishak el Farsi el Isztachri. Aus dem Arabischen übersetzt (Hamburg 1845; tıpkıbasımı Frankfurt 1995; İstahrî’nin Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik’inin Almanca tercümesidir); “Briefe aus Konstantinopel, Erster Brief” (Deutsches Museum [ed. R. Prunz], III [1853], s. 605-611); Belagerung und Eroberung Konstantinopels durch die Türken im Jahre 1453. Nach den Originalquellen bearbeitet (Stuttgart-Augsburg 1858); Die Amazonen. Ein Beitrag zur Würdigung der ältesten Überlieferungen (Hannover 1862); Epigraphik von Byzantion und Constantinopolis von den ältesten Zeiten bis zum Jahre Christi 1453 (Wien 1864); Stambul und das moderne Türkenthum. Politische, sociale und biographische Bilder von einem Osmanen (I-II, Leipzig 1877-1878; trc. Gertraude Habermann-Songu, İstanbul ve Yeni Osmanlılar: Bir Osmanlı’dan Siyasi, Sosyal ve Biyografik Manzaralar, İstanbul 1999); Anatolien, Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien: 1850-1859 (ed. Franz Babinger, Hannover 1925; tıpkıbasımı, Frankfurt 1995). Mordtmann’ın ayrıca Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG), Sitzungsberichte der Kaiserlichen Bayerischen Akademie der Wissenschaften ve Philologus gibi önemli yayın organlarında çok sayıda makalesi neşredilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA
A. D. Mordtmann, Anatolien, Skizzen und Reisebriefe aus Kleinasien: 1850-1859 (ed. Fr. Babinger), Hannover 1925, neşredenin girişi, s. VII-XXXIV; a.mlf., İstanbul ve Yeni Osmanlılar: Bir Osmanlı’dan Siyasi, Sosyal ve Biyografik Manzaralar (trc. G. Habermann-Songu), İstanbul 1999, Erol Üyepazarcı’nın önsözü, s. II-XI; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVI, 181-182; Semavi Eyice, “Mordtmann, Andreas David (Baba)”, DBİst.A, V, 489-490.