MUHAMMED BAYRAM I

1130 Şevvalinde (Eylül 1718) Tunus’ta doğdu. Türk asıllı olup ailesinin nisbet edildiği atası Bayram, İspanyollar’ın işgal ettiği Tunus şehrinin doğusundaki Halkulvâdî Kalesi’ni Koca Sinan Paşa kumandasında ele geçiren orduda görev almış (981/1574), daha sonra Tunus’a yerleşmiştir. Tunus’ta Endülüslü tarihçi ve edip İbnü’l-Ebbâr’ın soyundan bir hanımla evlenmiş, ahfadı da kendisi gibi idarî ve askerî görevlerde bulunmuş, Muhammed Bayram’ın babası Hüseyin, odabaşı (öşür tahsilcisi) olarak görev yapmıştır. Annesi Hz. Hasan’ın soyundan gelen bir şerif ailesindendir. Muhammed Bayram, Tunus Beyi Ali Paşa’dan baskı gören babasının yönlendirmesi ve muhtemelen annesinin mensup bulunduğu ulemâ ailesinin etkisiyle ilim tahsiline yöneldi ve Câmiu’z-Zeytûne’de öğrenim gördü. Ebü’l-Hasan Ali es-Süveysî, Ahmed el-La‘lâ‘, Ebü’l-Abbas Ahmed el-Mekkûdî el-Fâsî, Hüseyin el-Bârûdî el-Hanefî, Kāsım el-Mahcûb el-Mâlikî, Muhammed b. Abdülazîz el-Mekkûdî, Ahmed eş-Şerîf gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı, hadis, ferâiz, hesap, mantık, Hanefî ve Mâlikî fıkhı, fıkıh usulü, akaid ve kelâm okudu. Başta Hanefî fıkhı olmak üzere çeşitli ilim dallarında yetişti. Muhammed Bayram, adını taşıdığı ailenin ilimde tanınmış ilk ferdi olup kendisinden sonra aynı yolu izleyen oğlu II., torunu III., onun oğlu IV. ve bu sonuncunun kardeşi Mustafa’nın oğlu V. Muhammed Bayram olarak bilinmektedir.

I. Muhammed Bayram, tahsilini tamamladıktan sonra daha genç yaşta iken Bâşiyye ve Unkıyye gibi medreselerde ders vermeye başladı. Kendisinden oğlu II. Muhammed başta olmak üzere Hanefî mezhebinden Hammûde b. Mahmûd, Hammûde Bâkîr, Ebü’l-Hasan Ali eş-Şenderlî; Mâlikîler’den Tunus müftüsü Muhammed el-Mahcûb, Kâf kadısı Muhammed ed-Demînî, Sefâkus kadısı Abdurrahman el-Furâtî, el-Kitâbü’l-Bâşî müellifi tarihçi Vezir el-Hâc Hammûde b. Abdülazîz gibi şahsiyetler ders aldı. Ali el-Gurâb es-Sefâkusî, Ahmed b. Hüseyin el-Bârûdî, Hassûne et-Türkî, Muhammed Tayyib er-Riyâhî, Muhammed el-Haddâr, Ahmed Sümeyye el-Kayrevânî de onun talebelerindendir. Muhammed Bayram, Yûsuf Dây Camii’nde imam-hatiplik yaptı. I. Ali Paşa zamanında (1735-1756) muhtemelen göreviyle ilgili bir sebepten dolayı malı müsadere edilip hapse atılan babasının hapiste vefatından sonra I. Muhammed Bayram da hapsedildi. Ali Paşa daha sonra onu hapisten çıkarıp 1167’de (1754) Muhammed el-Mahcûb’un görevden alınması üzerine Unkıyye Medresesi’ne müderris tayin etti; ardından paşa onu tekrar hapse atmak isteyince Muhammed Bayram, Sîdî Mansûr Zâviyesi’ne sığınarak inzivaya çekildi ve zamanını ilimle geçirdi. Ali Paşa’dan sonra başa geçen (1756) Mehmed Reşîd el-Hüseynî tarafından ikinci Hanefî müftülüğü makamına tayin edildi. Başmüftü (şeyhülislâm) ve hanımının amcası olan Hüseyin el-Bârûdî vefat edince Zilkade 1186’da (Şubat 1773) Hanefî başmüftülüğüne getirildi. Bayram ailesinden bu makama gelen ilk kişi olup uzun süre görevde kaldıktan sonra 30 Şevval 1214 (27 Mart 1800) tarihinde vefat etti, Sîdî Abdürrezzâk’ın zâviyesi yakınındaki kendi türbesine defnedildi.

Eserleri. 1. Risâle fi’s-siyâseti’ş-şerʿiyye. Müellifin vefatından üç ay önce Tunus Hüseynî Beyi Hammûde Paşa’nın isteği üzerine kaleme aldığı bu risâle esasen devletin idarî, siyasî ve adlî uygulamalarına dinî-hukukî bir temel oluşturmak amacını taşır. Bir mukaddime, dört fasıl ve bir hâtimeden meydana gelen eserin mukaddimesinde siyâset-i şer‘iyyenin tanımı, birinci fasılda siyasetin mahiyeti ve meşruiyeti, ikinci fasılda yöneticinin (emîr, vali) hâkimden farklı olarak görev ve icraatı, üçüncü fasılda yargılama hukukuyla ilgili meseleler, dördüncü fasılda ta‘zîr suçları, hâtimede ise açık emâre ve karîneler, ferâset ve hisbe olmak üzere üç konu işlenmiştir. Müellifin önsözde işaret ettiği gibi başlıca kaynakları Alâeddin et-Trablusî’nin Muʿînü’l-ḥükkâm, Şehâbeddin el-Karâfî’nin el-İḥkâm, İbn Kayyim el-Cevziyye’nin es-Siyâsetü’ş-şerʿiyye (eṭ-Ṭuruḳu’l-ḥükmiyye) adlı eserleridir. Ayrıca Ebü’l-Bekā el-Kefevî, Hayreddin er-Remlî, Kādîhan gibi Hanefî âlimleriyle diğer bazı âlimlerin eserlerinden de faydalanmıştır. Küçük bir risâle olmasına rağmen yönetimde toplumun maslahatını temel alan şer‘î ahkâmı incelemesinden dolayı Tunus’ta dönemin ıslah yanlısı âlimleri tarafından saltanat yönetimi yerine Batı’nın siyasî sistemlerini alma konusundaki yönelişlerine şer‘î dayanak gösterilen eserlerden biri olmuştur. Nitekim Hayreddin et-Tûnisî, kendi siyasî görüşlerine destek olarak bu kitaptaki açıklamalara atıfta bulunmaktadır (Aḳvemü’l-mesâlik, s. 154-156). Kısa bir versiyonu Nübẕe fî baʿżi’l-ḳavâʿidi’ş-şerʿiyye li-ḥıfẓi’l-idâreti’l-külliyye adıyla basılan risâleyi (sonunda müellifin Risâle fî mevżûʿâti’l-ḥadîs̱’i olarak, Kahire 1306; yazma nüshaları için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, IV, 708-709) Muhammed Sâlih el-Aselî neşretmiştir (Dübey 2002). E. C. van der Haven, Leiden Üniversitesi’nde hazırladığı doktora tezinin (bk. bibl.) ilk bölümünü bu risâlenin tetkikine ayırmış ve risâlenin metnini notlar ekleyerek İngilizce’ye çevirmiştir. 2. Buġyetü’s-sâʾil f’iḫtiṣâri Enfaʿi’l-vesâʾil. Necmeddin et-Tarsûsî’nin yargılama hukukuyla ilgili Enfaʿu’l-vesâʾil ilâ taḥrîri’l-mesâʾil adlı eserinin muhtasarıdır (Tunus Millî Ktp., nr. 1581, 4100/2, 9476, 18156/1, vr. 1^a-149^a, 21494, 21745). 3. el-Ḥammâmâtü’l-maʿdeniyye (Risâle fî fażli’l-ḥammâmâti’l-maʿdeniyye) (Kahire 1326/1908). Kütüphane kayıtlarında müellife nisbet edilen Risâle fî miyâhi Ḥammâmi’l-Enfi’l-maʿdeniyye (Tunus Millî Ktp., nr. 16504/21, vr. 113^a-120^a, 21756) ve Risâle fî tedbîri düḫûli’l-ḥammâm (Tunus Millî Ktp., nr. 16314/1, vr. 1^a-8^a) adlı risâlelerle aynı eser olmalıdır.

Muhammed Bayram’ın kaynaklarda ve kütüphane kataloglarında anılan diğer bazı eserleri şunlardır: Risâle fi’l-ʿaḳab (Tunus Millî Ktp., nr. 463/12, vr. 83^a-85^b; nr. 269/1); Risâle fi’l-ḳażâ (Tunus Millî Ktp., nr. 3914); Ürcûze fî ṣıfati’l-îmân (Tunus Millî Ktp., nr. 23068); Ḫatmü Şerḥi’l-ʿAynî ʿale’l-Kenz; Mecmûʿa ḳaṣâʾid şiʿriyye (Tunus Millî Ktp., nr. 1, vr. 175-176). Muhammed Bû Zugaybe, II. Muhammed Bayram’ın Ḥüsnü’l-ḫaṭ, Bezlü’l-mechûd, Ḥasenetü’l-münzaʿ, Taḥḳīḳu’l-maḳāl, Taḥḳīḳu’l-menât adlı risâleleriyle bey‘ bi’l-vefâya dair risâlesini babasına nisbet etmiş, Nübẕe fî baʿżi’l-ḳavâʿidi’ş-şerʿiyye li-ḥıfẓi’l-idâreti’l-külliyye ile Risâle fi’s-siyâseti’ş-şerʿiyye’yi de iki ayrı eser olarak zikretmiştir (Mv.AU, IV, 252-253; Mahfûz da bu son risâleyi iki ayrı eser gibi kaydetmiştir: Terâcim, I, 176).

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed Bayram es-Sânî, Şerḥu’ş-Şeyḫ Bayram es̱-S̱ânî ʿalâ naẓmihî fi’l-Müftîne’l-Ḥanefiyye bi-Tûnis (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Beyrut 1999, s. 91, 96-103, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 10-12, 32; a.mlf., el-Vefâ bimâ yeteʿallaḳ bi-beyʿi’l-vefâ (nşr. Muhammed el-Habîb İbnü’l-Hoca, Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî içinde), VIII/3, Cidde 1412/1992, neşredenin girişi, s. 131, 145; Muhammed Bayram er-Râbi‘, el-Cevâhirü’s-seniyye fî şuʿarâʾi’d-diyâri’t-Tûnisiyye (nşr. Hâdî Hammûde el-Guzzî), Tunus 1973, s. 287, 330; İbn Ebü’d-Dıyâf, İtḥâfü ehli’z-zamân (nşr. Ahmed Abdüsselâm), Tunus 1985, VI, 114-115; Muhammed Bayram el-Hâmis, Ṣafvetü’l-iʿtibâr bi-müstevḍaʿi’l-emṣâr ve’l-aḳṭâr (nşr. Ali b. Tâhir eş-Şennûfî), Tunus 1999, I, 85, 112, 208; II, 326, 361; Hayreddin et-Tûnisî, Aḳvemü’l-mesâlik fî maʿrifeti aḥvâli’l-memâlik (nşr. Munsıf eş-Şennûfî), Tunus 1986, s. 154-156; Muhammed b. Osman es-Senûsî, Müsâmerâtü’ẓ-ẓarîf bi-ḥüsni’t-taʿrîf (nşr. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer), Beyrut 1994, II, 30-38; Serkîs, Muʿcem, I, 612; Ahmed Abdesselem, Les historiens tunisiens, Paris 1973, s. 84, 105-107, 260, 289, 292, 327, 388; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 241; Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifîn, I, 174-176; İbnü’l-Hoca, Ṣafaḥât min târîḫi Tûnis (nşr. Hammâdî es-Sâhilî – Cîlânî b. Yahyâ), Beyrut 1986, s. 213, 216; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Kitâbü’l-ʿÖmr fi’l-muṣannefât ve’l-müʾellifîne’t-Tûnisiyyîn (nşr. Muhammed el-Arûsî el-Matvî – Beşir el-Bekkûş), Beyrut 1410/1990, I, 928-929; A. H. Green, el-ʿUlemâʾü’t-Tûnisiyyûn: 1873-1915 (trc. Hafnâvî Amâyiriyye – Esmâ Muallâ), Tunus 1416/1995, s. 105, 108, 145, 348, 383, 392; Muhammed en-Neyfer – Ali en-Neyfer, ʿUnvânü’l-erîb ammâ neşeʾe bi’l-bilâdi’t-Tûnisiyye min ʿâlimin edîb, Beyrut 1996, I, 618-623; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Fıḳh ve uṣûlüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1420-25/1999-2004, IV, 541, 708-709; VI, 229; Muhammed b. İbrâhim Bûzügaybe, Ḥareketü taḳnîni’l-fıḳhi’l-İslâmî bi’l-bilâdi’t-Tûnisiyye: 1857-1965, Tunus 2003, s. 67-68; a.mlf., “Bayram el-Evvel, Muḥammed b. Ḥüseyn”, Mv.AU, IV, 246-254; E. C. van der Haven, The Bey, the Mufti and the Scattered Pearls: Shari’a and Political Leadership in Tunisia’s Age of Reform: 1800-1864 (doktora tezi, 2006), Leiden University Faculty of Theology, s. 5-6, 9, 11-40, 47, 68, 75, 87, 93, 94, 108-113, 117, 119-157; Abdüssettâr b. Abdülvehhâb ed-Dihlevî, Feyżü’l-meliki’l-vehhâbi’l-müteʿâlî bi-enbâʾi evâʾili’l-ḳarni’s̱-s̱âlis ʿaşer ve’t-tevâlî (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş), Mekke 1429/2008, III, 1713-1714.