MUHAMMED BAYRAM III

27 Rebîülevvel 1201 (17 Ocak 1787) tarihinde Tunus’ta doğdu. Dedesi ve babasından, Ahmed İbnü’l-Hoca, Muhammed b. Kāsım el-Mahcûb, Hasan b. Abdülkerîm eş-Şerîf’ten ders aldı. Genç yaşta aklî ve naklî ilimlerdeki vukufuyla dikkat çekti. Tahsilini tamamladıktan sonra babasına vekâleten Bâşiyye Medresesi’nde, ardından Zeytûne Camii’nde ve el-Medresetü’l-Unkıyye’de ders verdi; Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü, mantık, kelâm okuttu. Kendine has öğretim yöntemi ve başarısıyla adını duyurdu. Tarihçi İbn Ebü’d-Dıyâf, el-ʿİḳdü’l-münaḍḍad fî aḫbâri’l-müşîr Aḥmed adlı eserin müellifi Muhammed b. Selâme, kendi oğlu IV. Muhammed Bayram, Mahmûd Kābâdû, ʿUnvânü’l-erîb müellifi Muhammed en-Neyfer’in dedesi Muhammed en-Neyfer, Muhammed Tayyib er-Riyâhî, Mustafa b. Muhammed el-Bârûdî, Hüseyin b. Hoca ondan ders alan tanınmış şahsiyetlerden bazılarıdır.

Muhammed Bayram, 12 Rebîülevvel 1229 (4 Mart 1814) tarihinde ibadete açılan Yûsuf Sâhibüttâba‘ Camii’nin ilk hatipliğine getirildi ve ilk cumayı o kıldırdı; aynı yıl üçüncü Hanefî müftülüğüne ve Şâban 1241’de (Mart 1826) ikinci müftülüğe tayin edildi; babasının vefatından sonra da 17 Cemâziyelevvel 1247’de (24 Ekim 1831) onun yerine başmüftülüğe (şeyhülislâm), nakîbüleşraflığa, Hanefî Meclis-i Şer‘îsi başkanlığına ve el-Medresetü’l-Unkıyye’nin meşihatlığına getirildi. 15 Şâban 1239 (15 Nisan 1824) tarihinde kızının, Tunus Beyi Hüseyin Paşa’nın daha sonra tahta geçecek olan oğlu Veliaht Muhammed Bey’le evlenmesi üzerine aralarında akrabalık bağı oluştu. 1258’de (1842) çıkan kanun gereği Hanefî başmüftüsü sıfatıyla Mâlikî başmüftüsü İbrâhim er-Riyâhî, Hanefî kadısı Muhammed b. Hoca ve Mâlikî kadısı Muhammed b. Selâme ile birlikte Zeytûne Camii’nin nâzırlığını üstlendi. Başmüftülük makamında on iki yıl kaldı ve 27 Rebîülevvel 1259 (27 Nisan 1843) tarihinde vefat etti. Ondan sonra oğlu IV. Muhammed Bayram başmüftülüğe ve Hanefî Meclis-i Şer‘îsi başkanlığına tayin edildi. Talebesi Mahmûd Kābâdû ve Muhammed b. Selâme ile Muhammed el-Haddâr kendisi için mersiyeler yazmıştır (Muhammed b. Osman es-Senûsî, II, 94-96).

Eserleri: Şerḥ ʿale’l-Îsâġūcî (Esîrüddin el-Ebherî’ye ait eserin şerhidir, Tunus 1289; Kahire 1302); Şerḥu (Ḥâşiye ʿale)’l-Fevâkihi’l-Bedriyye (Bedreddin İbnü’l-Gars’ın yargı hukukuna dair eserinin şerhidir, Tunus Millî Ktp., nr. 105/2, 537/3, 8143/2, vr. 24^a-60^a, 9467/2, vr. 31^a-74^a, 9978/2, 23232/2, vr. 27^a-68^a); Şerḥu Neyli’l-emânî ʿalâ Muḳaddimeti’l-Ḳasṭallânî (Tunus Millî Ktp., nr. 619/1); Risâle fî süḳūti’l-ḥaḳ fi’l-vaḳf bi’l-isḳāṭ (Tunus Millî Ktp., nr. 256; mecmua içinde, 8076/4, vr. 38^a-46^a); Şerḥu taʿrîfi’l-meleke min Muḫtaṣarı Şerḥi’s-Saʿd ʿale’t-Telḫîṣ (Tunus Millî Ktp., nr. 2562; mecmua içinde, 8616/3, vr. 50^a-52^a); Risâle fî (’l-cevâb ʿammen yaḥruzü) ḥizri’z-zerʿi fî sünbülihî ḳable ḥaṣadihî ve baʿdehû (Tunus Millî Ktp., nr. 610/2, vr. 4^a-6^a; Risâle fî beyâni ḥizri’l-aʿşâr [nr. 613, mecmua içinde] ve Risâle fî aḫẕi’l-aʿşâr [nr. 613/7, vr. 98^a-112^a] adlı risâleler de aynı eserdir); Risâle fi’l-baḥs̱ maʿa’ş-şeyḫ İbni’l-Ḳāḍî fî teʾḫîri ṣalâti ʿîdi’l-fıṭri ile’l-ġad (Tunus Millî Ktp., nr. 610/4, vr. 9^a-10^a); Risâle fî aḥkâmi’ṭ-ṭahâre (Tunus Millî Ktp., nr. 924/2, vr. 5^a-9^a).

Muhammed Bayram ayrıca babasının Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Muḫtaṣari’l-Menâr’ı üzerine bir ta‘lîkāt, ʿİḳdü’d-dür ve’l-mercân fî selâṭîni Âli ʿOs̱mân adlı manzumesine de önce IV. Mustafa, daha sonra II. Mahmud ve I. Abdülmecid’in de yer aldığı, ilki sekiz, ikincisi yedi beyitlik birer zeyil kaleme almıştır (metni için bk. İbnü’l-Hoca, Ṣafaḥât, s. 41-42; Muhammed en-Neyfer – Ali en-Neyfer, II, 719). Şiirlerinden bir kısmı muhtelif künnâşlar içinde mevcuttur (bazı örnekler için bk. a.g.e., II, 718-722). Kaynakların bir kısmında kendisine nisbet edilen Risâle fî küreviyyeti’l-arż ve’l-ʿilm bi’l-ġayb ʿinde’l-müneccimîn ile Ḥüsnü’l-ḫaṭ ʿalâ tevehhümi cevâzi’l-iḥticâc ʿindenâ bi’l-ḫaṭ adlı risâleler (Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, I, 941; el-Fihrisü’ş-şâmil, III, 805; Muhammed Bayram es-Sânî, Şerḥu’ş-Şeyḫ Bayram es̱-S̱ânî, neşredenin girişi, s. 13; krş. Bûzügaybe, IV, 264) babası II. Muhammed Bayram’a aittir.

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed Bayram es-Sânî, Şerḥu’ş-Şeyḫ Bayram es̱-S̱ânî ʿalâ naẓmihî fi’l-Müftîne’l-Ḥanefiyye bi-Tûnis (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Beyrut 1999, s. 120, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 12-14, 24, 30; a.mlf., el-Vefâ bimâ yeteʿallaḳ bi-beyʿi’l-vefâ (nşr. Muhammed Habîb İbnü’l-Hoca, Mecelletü Mecmaʿi’l-fıḳhi’l-İslâmî, VII/3 içinde), Cidde 1412/1992, neşredenin girişi, s. 148-149; İbn Ebü’d-Dıyâf, İtḥâfü ehli’z-zamân (nşr. Ahmed Abdüsselâm), Tunus 1964, VIII, 54-55; Muhammed Bayram el-Hâmis, Ṣafvetü’l-iʿtibâr bi-müstevḍaʿi’l-emṣâr ve’l-aḳṭâr (nşr. Ali b. Tâhir eş-Şennûfî), Tunus 1999, I, 112; Muhammed b. Osman es-Senûsî, er-Riḥletü’l-Ḥicâziyye (nşr. Ali eş-Şennûfî), Tunus 1401/1981, II, 79, 80; a.mlf., Müsâmerâtü’ẓ-ẓarîf bi-ḥüsni’t-taʿrîf (nşr. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer), Beyrut 1994, II, 87-96; Serkîs, Muʿcem, I, 613; L. C. Brown, “The Religious Establishment in Husainid Tunisia”, Scholars, Saints and Sufis (ed. N. R. Keddie), Berkeley-Los Angeles 1972, s. 65; a.mlf., The Tunisia of Ahmad Bey 1837-1855, Princeton 1974, s. 161, 171; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 241-242; Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifîn, I, 182-183; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 72-73; İbnü’l-Hoca, Târîḫu meʿâlimi’t-tevḥîd fi’l-ḳadîm ve fi’l-cedîd (nşr. Hammâdî es-Sâhilî – Cîlânî b. Yahyâ), Beyrut 1985, s. 100, 214, 294; a.mlf., Ṣafaḥât min târîḫi Tûnis (nşr. Hammâdî es-Sâhilî – Cîlânî b. Yahyâ), Beyrut 1986, s. 41-42, 171, 213, 216, 234, 303; Muhammed b. Osman el-Haşâişî, Târîḫu Câmiʿi’z-Zeytûne (nşr. Cîlânî b. Yahyâ), Tunus 1985, s. 48; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Kitâbü’l-ʿÖmr fi’l-muṣannefât ve’l-müʾellifîne’t-Tûnisiyyin (nşr. Muhammed el-Arûsî el-Matvî – Beşîr el-Bekkûş), Beyrut 1410/1990, I, 2, 271, 940-941; Ahmed Abdüsselâm, el-Müʾerriḫûne’t-Tûnisiyyûn (trc. Ahmed Abdüsselâm – Abdürrezzâk el-Huleyvî), Tunus 1993, s. 89-90, 92-93, 333, 341, 446, 563; Muhammed en-Neyfer – Ali en-Neyfer, ʿUnvânü’l-erîb ʿammâ neşeʾe bi’l-bilâdi’t-Tûnisiyye min ʿâlimin edîb, Beyrut 1996, II, 717-722; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Fıḳh ve uṣûlüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1420-25/1999-2004, III, 805; Abdüssettâr b. Abdülvehhâb ed-Dihlevî, Feyżü’l-meliki’l-vehhâbi’l-müteʿâlî bi-enbâʾi evâʾili’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve’t-tevâlî (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş), Mekke 1429/2008, III, 1712-1713; Muhammed Bûzügaybe, “Bayram es̱-S̱âlis, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed”, Mv.AU, IV, 257-265.