MUHAMMED BEHCET el-ESERÎ

1902 (veya 1904) yılında Bağdat’ta doğdu. Büyük dedesi Ahmed, Diyarbekir valisiyle anlaşmazlığa düşünce Erbil’e göç etti, daha sonra Bağdat’a yerleşerek ticaretle uğraştı, babası da tâcirdi. Askerî rüşdiyeye kaydolan Muhammed Behcet askerî eğitime dayanamadığı için buradan ayrıldı. Öğrenimi sırasında Türkçe eğitimi aldı, özel bir hocadan Fransızca okudu. 1917’de İngilizler’in Bağdat’ı işgalinden sonra İngilizce tahsil etti. Ardından Arap dili ve edebiyatı ile İslâmî ilimlerde uzmanlaşmaya yöneldi. Özellikle Ali Alâeddin el-Âlûsî ve Mahmûd Şükrî el-Âlûsî’den yararlandı. Onlardan dil ve edebiyat yanında İslâmî ilimler, Arap tarihi ve mantık gibi dersleri aldı. Mahmûd Şükrî el-Âlûsî hadis ilmine düşkünlüğünü görerek ona Eserî lakabını verdi. 1924 yılından itibaren on yıl kadar Bağdat’ta Arap dili ve edebiyatı ile din ve ahlâk dersleri öğretmeni olarak çalıştı. 1927’de gözden geçirerek yayımladığı Mahmûd Şükrî el-Âlûsî’nin Târîḫu mesâcidi Baġdâd ve âs̱ârihâ adlı eserinde yer alan dinî ıslahatla ilgili fikirlerinden dolayı mahkemeye verildiyse de beraat etti. 1928’de diğer Arap ülkelerine, Türkiye ve Yunanistan’a gitti. Dönüşünde Cem‘iyyetü’ş-şübbâni’l-müslimîn’in kuruluşuna katıldı. 1936’da Bağdat bölgesi vakıflarına müdür, bir yıl sonra da Maarif Bakanlığı Arap dili müfettişi tayin edildi. 1941 yılında Reşîd Kerâmî’nin İngiliz işgaline karşı başlattığı ayaklanmaya katıldığı için üç yıl hapse mahkûm oldu. Nisan 1948’de Maarif Bakanlığı’ndaki müfettişlik görevine iade edildi. 1956 yılında yüksek öğretmen okulu ile polis fakültesinde dersler verdi. Krallığın sona erip cumhuriyetin kurulduğu 1958 Temmuzunda getirildiği Vakıflar genel müdürlüğü görevini 1963 Şubatında emekli oluncaya kadar sürdürdü.

Muhammed Behcet, resmî görevlerinin yanı sıra 1920’li yıllardan itibaren gazete ve dergilerde Arap dili ve edebiyatı ile eleştiri konularında, ayrıca dinî, siyasî ve içtimaî meselelere dair makaleler yazmaya, şiirlerini yayımlamaya başladı. İlk gençlik yıllarında şair Cemîl Sıdkī ez-Zehâvî ve Ma‘rûf er-Rusâfî ile çatışma içine girdi. 1924’ten itibaren iki yıl süreyle haftalık el-Bedâʾiʿ ve el-ʿÂlemü’l-İslâmî dergilerinde yazı işleri müdürü, daha sonra altı yıl kadar Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-ʿilmiyyi’l-ʿIrâḳī dergisinde yazı işleri müdürü ve yönetici olarak çalıştı. 1929-1949 yılları arasında çeşitli komisyonlarda üyelik yapan Eserî, 1949’da el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī başkanının ikinci vekili ve 1953-1963 arasında birinci vekili oldu. 1961’de Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’nin Yüksek Danışma Kurulu’nun, 1980’de Fas Kraliyet Akademisi’nin üyeliğini yaptı. 1931-1968 yıllarında milletlerarası kongre ve toplantılara katıldı; birçok ödül, nişan ve madalya aldı. 23 Mart 1996’da Bağdat’ta vefat etti. Muhammed Behcet’in edebî nesirleri cümlelerinin kısalığı, lafız güzelliği, parlak üslûbu ve sağlam örgüsüyle birçok kadim müellifin nesirlerinden üstündür. Aynı özellikler şiirlerinde de görülmektedir.

Eserleri. A) Telif Eserleri. Aʿlâmü’l-ʿIrâḳ (Âlûsî ailesiyle onun meşhur şahsiyetlerinin biyografilerine dairdir; Bağdat 1340/1921); el-Mücmel fî târîḫi’l-edebi’l-ʿArabî (Bağdat 1929); el-Medḫal fî târîḫi’l-edebi’l-ʿArabî (Bağdat 1929); Meʾsâtü’ş-şâʿir Veżżâḥi’l-Yemen (Velîd b. Abdülmelik’in eşi Ümmü’l-Benîn’e yazdığı gazel yüzünden öldürülen şair Vezzâhu’l-Yemen Abdurrahman b. İsmâil hakkında edip Ahmed Hasan ez-Zeyyât’ın görüşlerine reddiye olarak yazdığı makalelerini içerir; Bağdat 1935); el-İtticâhâtü’l-ḥadîs̱e fi’l-İslâm (el-ʿArab ve’l-ḥaḍâretü’l-ḥadîs̱e adlı eser içinde; Beyrut 1951; nşr. Muhibbüddin el-Hatîb, Kahire, ts.); el-Coġrâfiyye ʿinde’l-müslimîn ve’ş-Şerîf el-İdrîsî (Bağdat 1952); Kâtibü’d-devleteyn: en-Nûriyye ve’ṣ-Ṣalâḥiyye (Bağdat 1956); Maḥmûd Şükrî el-Âlûsî ve ârâʾühü’l-luġaviyye (Maḥmûd Şükrî el-Âlûsî: Sîretühû ve dirâsâtühü’l-luġaviyye, Kahire 1958; Küveyt 1416/1995); Muʿcemü’l-âlât ve’l-edevât ve ġayrihâ: el-Âletü ve’l-edât (Bağdat 1962); Naẓarât fâḥıṣa fî ḳavâʿidi resmi’l-kitâbeti’l-ʿArabiyye ve ḍavâbiṭi’l-luġa ve ṭarîḳati tedvîni târîḫi’l-edebi’l-ʿArabî (Bağdat 1971); Melâmiḥ ve ezhâr (Bağdat 1974); Ẕerâʾiʿu’l-ʿaṣabiyyâti’l-ʿunṣuriyye fî is̱âreti’l-ḥurûb ve ḥamelâti Nâdir Şâh ʿale’l-ʿIrâḳ fî rivâyeti şâhidi ʿıyân (Bağdat 1401/1981); Muḥammed b. ʿAbdülvehhâb: Dâʿiyetü’t-tevḥîd ve’t-tecdîd fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱ (Riyad 1404/1984); Dîvânü’l-Es̱erî (Bağdat 1990). Diğer eserleri de şunlardır: Abdülmuḥsin el-Kâẓımî: Ḥayâtühû ve şiʿruhû; Şeyḫülislâm ʿÂrif Ḥikmet, ʿİmâdüddîn el-Ḳureşî el-İṣbahânî el-Kâtib, Eşherü meşâhîri’l-ʿIrâḳ fi’l-edeb ve’s-siyâse fi’l-ḳarneyni’l-aḫîreyn, er-Red ʿale’ş-şuʿûbiyye ev naḳżu Kitâbi’l-Mes̱âlib li’bni’l-Kelbî, en-Nuḳūd ve’r-rudûd, Maḳālât naḳdiyye, Şerḥu Maḳāmâti İbn Mârî eṭ-Ṭabîb el-Mıṣrî, el-Edebü’l-muʿâṣır fi’l-ʿIrâḳ, Ẓılâlü’l-eyyâm (divan), Verâʾe’l-eslâki’ş-şâʾike (divan). Eserî başka müelliflerle birlikte okul kitapları da yazmıştır. Ayrıca Ahmet Süheyl Ünver’in Hattat Ali bin Hilal: Hayatı ve Yazıları adlı kitabını Azîz Sâmî ile birlikte el-Ḫaṭṭâṭü’l-Baġdâdî ʿAlî b. Hilâl el-meşhûr bi’bni’l-Bevvâb başlığıyla Arapça’ya tercüme etmiştir (Bağdat 1377/1958).

B) İlmî Neşirleri. Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Târîḫu Necd (Kahire 1343, 1347, 1998), eḍ-Ḍarâʾir ve mâ yesûġu li’ş-şâʿir dûne’n-nâs̱ir (Kahire 1344/1923, 1418/1998), Târîḫu Mesâcidi Baġdâd ve âs̱ârihâ (Bağdat 1346/1927), ʿUḳūbâtü’l-ʿArab fî Câhiliyyetihâ ve ḥudûdü’l-maʿâṣî elletî yertekibühâ baʿżuhüm (MMİIr., XXXV/2 [1984], s. 3-85), en-Naḥt ve beyânü ḥaḳīḳatihî ve nebẕe ʿan ḳavâʿidihî (MMİIr., XXXIX/3 [1409/1988], s. 7-61; Bağdat 1989), el-Mâʾü ve mâ verede fî şürbihâ mine’l-âdâb (Rabat 1405/1985) ve Bulûġu’l-ereb fî maʿrifeti aḥvâli’l-ʿArab (I-III, Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye]; Beyrut, ts. [Dârü’ş-şarkı’l-Arabî]); Ebû Bekir es-Sûlî, Edebü’l-küttâb (Beyrut 1922; Bağdat 1922); İbnü’l-Cevzî, Menâḳıbü Baġdâd (Bağdat 1342/1924); İbnü’l-Müneccim, Kitâbü’n-Naġam (Bağdat 1369/1950); İmâdüddin el-İsfahânî, Ḫarîdetü’l-ḳaṣr ve cerîdetü’l-ʿaṣr (Irak şairleri kısmı, Cemîl Saîd ile I-V, Bağdat 1955-1978); İbn Cinnî, Tefsîru urcûzeti Ebî Nüvâs fî taḳrîẓi’l-Fażl b. er-Rebîʿ vezîri’r-Reşîd ve’l-Emîn (Dımaşk 1386/1966); Şemseddin Muhammed b. Mahmûd eş-Şehrezûrî, Muḳaddimetü Nüzheti’l-ervâḥ ve ravżati’l-efrâḥ (Nuṣûṣ felsefiyye mühdât ile’d-Duktûr İbrâhîm Medkûr içinde, s. 135-174, Kahire 1976); Demenhûrî, ʿAynü’l-ḥayât fi’stinbâṭı’l-miyâh (Rabat 1989); Dîvânü Veżżâḥı’l-Yemen: Şerḥu Muḥammed Ḫayr (Beyrut 1996); İdrîsî, Ḫarîṭatü’l-ʿâlem (Ṣûretü’l-arż) (Cevâd Ali ile birlikte, Bağdat 1951), Muʿcemü’l-eḳālîm, Mirʾâtü’l-eḳālîm (önceki eserin özeti) ve Nüzhetü’l-müştâḳ fi’ḥtirâḳı’l-âfâḳ; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Risâletü’l-misvâk; Ebü’n-Necm el-İclî, Ümmü’l-erâcîz; Abdülkādir b. Şa‘bân, Levḥu’l-ḥıfẓ fî ḥisâbi ʿaḳdi’l-eṣâbiʿ.

Muhammed Behcet’in Arap dili ve edebiyatı, Arap şiiri, edebî tenkit, tarih vb. konularda yazdığı makalelerle tahkik ettiği bazı kitap ve risâleleri el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī, Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Kahire), Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Dımaşk) ve Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin çıkardığı dergilerle el-Mevrid, el-Baḥs̱ü’l-ʿilmî gibi mecmualarda yayımlanmıştır (Sabâh Nûrî Merzûk, VII, 110-112). Hamîd el-Matbaî, el-ʿAllâme Muḥammed Behcet el-Es̱erî adıyla bir monografi kaleme almıştır.

BİBLİYOGRAFYA
K. Avvâd, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-ʿIrâḳıyyîn, Bağdad 1969, III, 114-116; İbrâhim es-Sâmerrâî, Târîḫu ʿulemâʾi Baġdâd fi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicrî, Bağdad 1982, s. 113-118; a.mlf., Mecâlisü Baġdâd, Bağdad 1985, s. 56-60; M. Mehdî Allâm, el-Mecmaʿiyyûn fî ḫamsîne ʿâmen, Kahire 1406/1986, s. 260-262; Mîr Basrî, Aʿlâmü’l-edeb fi’l-ʿIrâḳı’l-ḥadîs̱, London 1415/1994, II, 484-488; Abdülazîz Suûd el-Bâbitîn, Muʿcemü’l-Bâbiṭîn li’ş-şuʿarâʾi’l-ʿArabi’l-muʿâṣırîn, Safat 1995, IV, 352; Hamîd el-Matbaî, Mevsûʿatü aʿlâmi’l-ʿIrâḳ fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn, Bağdad 1995, I, 182; a.mlf., el-ʿAllâme Muḥammed Behcet el-Es̱erî, Bağdad, ts., tür.yer.; Ahmed el-Alâvine, Ẕeylü’l-Aʿlâm, Cidde 1418/1998, s. 168-169; Nizâr Abâza – M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-Aʿlâm, Beyrut 1999, s. 224-225; Sabâh Nûrî Merzûk, Muʿcemü’l-müʾellifîn ve’l-küttâbi’l-ʿIrâḳıyyîn: 1970-2000, Bağdad 2002, VII, 109-112; Muhammed Behcet el-Eserî, “Sîretü’l-ʿAllâme el-Es̱erî bi-ḳalemih” (nşr. Hamîd el-Matbaî), el-Mevrid, XXIV/2, Bağdad 1996, s. 4-16; Hilâl Nâcî, “el-ʿAllâme Muḥammed Behcet el-Es̱erî”, MMMA (Kahire), XLI/2 (1418/1997), s. 173-225; Adnân Abdurrahman ed-Dûrî, “el-ʿAllâme Muḥammed Behcet el-Es̱erî: (1902-1996) melâmiḥ min sîretihî ve müşârekâtihi’l-ʿilmiyye”, el-Müʾerriḫu’l-ʿArabî, sy. 56, Bağdad 1418/1998, s. 257-266; Yusuf Şevki Yavuz, “Âlûsî, Mahmûd Şükrî”, DİA, II, 549.