MUHİBBÎ, Muhammed Emîn

1061 (1651) yılında Dımaşk’ta doğdu. X-XI. (XVI-XVII.) yüzyıllarda âlim, şair, edip, fakih ve kadılar yetiştiren, atalarından birinin Memlükler döneminde Dîvânü’l-ceyş başkanlığı (nâzırü’l-ceyş) yapmasından dolayı “Beytü nâzıri’l-ceyş” adıyla da tanınan Dımaşklı Muhibbî ailesine mensuptur. İstanbul ve Bursa’da, ayrıca Dımaşk’ta müderrislik, Kahire’de ve Beyrut’ta kadılık yapmış, çoğu günümüze kadar ulaşmayan çeşitli eserler yazmış olan Fazlullah el-Muhibbî’nin oğludur. Büyük dedesi yüksek ilmî görevlerde bulunan, bazıları yayımlanmış birçok eserin sahibi ve Şeyhülislâm Çivizâde Mehmed Efendi’nin yakın dostu Ebü’l-Fazl Muhibbüddin Muhammed’dir.

Hayatının ilk yirmi beş yılını Dımaşk’ta geçiren Muhammed Emîn ilk bilgilerini babasından aldı. Onun İstanbul ve Bursa’da bulunduğu dört yıl boyunca (1662-1666) yetiştirilmesi işini Dımaşk Mahkemesi’nde kadı nâibi olan amcası ile aynı yerde kâtiplik yapan dayısı üstlendi. Yirmi beş yaşına kadar, Ḫulâṣatü’l-es̱er’i ile Nefḥatü’r-Reyḥâne’sinde kendilerinden övgüyle söz ettiği İbnü’l-İmâd el-Hanbelî, Haskefî, Mencek b. Muhammed, İsmâil b. Ali el-Hâik ve Abdülganî en-Nablusî gibi hocalardan Arap dili ve edebiyatı, belâgat, tefsir, hadis, fıkıh, usul ve tasavvuf okudu. Bu sırada Halvetîliğe intisap ederek tarikatın esaslarını öğrendi. 1086-1092 (1675-1681) yılları arasında ilmini geliştirmek amacıyla önce Bursa ve Edirne’de, beş yıl da İstanbul’da bulundu. Edirne’de Abdülkādir el-Bağdâdî’den Ḫizânetü’l-edeb adlı eserini okudu ve Başkadı Mehmed Efendi’nin tefsir derslerine katıldı. İstanbul’da üstat tanıyarak himayesine girdiği İzzetî Mehmed Efendi’nin özellikle Arap şiiri ve edebiyatı derslerine devam etti ve onun zengin kütüphanesinden yararlandı. Yine bu şehirde ünlü hocalardan tefsir, hadis, fıkıh, mantık, kıraat, nahiv ve belâgat dersleri aldı. Bu süreçte birçok edip ve şairle dostluk kurdu; Türkçe ve Farsça’sını geliştirip Türk ve Fars şiirleriyle ilgilendi, bunlardan Arapça’ya çeviriler yaptı.

İzzetî Mehmed Efendi’nin vefatının (13 Şevval 1092 / 26 Ekim 1681) ertesi günü Dımaşk’a dönmek için İstanbul’dan ayrılan Muhibbî üzüntüsü sebebiyle bir müddet uzlet hayatı yaşadıktan sonra telifle ilgilendi. Biyografik bir eser olan Nefḥatü’r-Reyḥâne üzerinde çalışırken Hicaz ve Yemen ediplerinin eksik olduğunu görerek hem bu malzemeyi temin etmek hem de hac görevini yerine getirmek amacıyla 1100 (1689) yılı ortalarında Mekke’ye gitti. Orada kaldığı iki yıl boyunca kendisine teklif edilen kadı nâibliğini yürütürken birçok âlim ve ediple tanışıp onlardan faydalandı ve eserinin eksikliklerini tamamladı. Dımaşk’a dönüşünde ilmî çalışmalarını sürdürdü. Bir süre sonra Mısır’a kadı tayin edilen (Haziran 1692) İstanbul’dan tanıdığı Abdülbâki Ârif Efendi’nin kadı nâibliği teklifi üzerine Kahire’ye geçti. Burada Mısırlı âlimlerle o sırada Kahire’de bulunan hocası Abdülganî en-Nablusî’den yararlandı. 1107’de (1695) Dımaşk’a dönünce Emîniyye Medresesi’ne müderris oldu. 18 Cemâziyelevvel 1111 (11 Kasım 1699) tarihinde vefat etti ve Zehebiye Kabristanı’na defnedildi. Hakkında Dımaşk üdebâsından birçok kimse mersiye yazmıştır (Ẕeylü Nefḥati’r-Reyḥâne, s. 429-444).

Eserleri. 1. Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer (I-IV, Kahire 1284; Beyrut, ts.). İslâm dünyasının çeşitli ülkelerinde 1001-1100 (1592-1688) yılları arasında yaşamış ünlü kişilerin biyografisini içeren alfabetik bir eserdir. Mevcut baskısında 1289 biyografi yer almasına karşılık Suâlâtî ile Murâdî’nin 6000 küsur biyografi içerdiğini belirtmeleri (a.g.e., s. 402; Silkü’d-dürer, IV, 86), kitabın müellife ait el-Aʿlâm adlı daha geniş çalışmadan seçmeler olduğu görüşünü doğrulamakta ve bu rakamla asıl eserin muhtevasının kastedildiği anlaşılmaktadır. Ḫulâṣatü’l-es̱er Ali b. Abdülhay el-Gazzî tarafından Muḫtârât adıyla ihtisar edilmiştir (yazmaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 403). 2. el-Aʿlâm. Bütün zamanların ünlü şahsiyetlerine dair biyografik bir eserdir. 6000’den fazla biyografi içeren kitabın (Îżâḥu’l-meknûn, II, 270) mîm harfine ait bir müsveddenin Leipzig’de bulunduğu kaydedilmektedir (EI² [Fr.], VII, 469). 3. Nefḥatü’r-Reyḥâne ve reşḥatü ṭılâʾi’l-ḥâne. Şehâbeddin el-Hafâcî’nin Reyḥânetü’l-elibbâ ve zehretü (nüzhetü)’l-ḥayâti’d-dünyâ adlı kitabına (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-II, Kahire 1387/1967) yazılan bir zeyildir ve Reyḥânetü’l-elibbâ’nın iki katı hacmindedir. Muhibbî çağdaşı âlim, edip ve şairleri memleketleri olan Dımaşk, Halep, Anadolu, Irak-Bahreyn, Yemen, Hicaz, Mısır ve Mağrib bölgelerine göre sekiz bölümde ele almış ve çalışmalarından örnekler vermiştir. Anonim bir muhtasarı da bulunan eseri (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Edeb, nr. 1280) Abdülfettâh Muhammed el-Hulv çok ayrıntılı bir indeksle birlikte neşretmiştir (I-V, Kahire 1387-1389/1967-1969). Müellif bu eserine bir zeyil yazdığı gibi (aş.bk.) öğrencilerinden Muhammed İbnü’s-Semmân’ın da kitaba bir zeyli vardır. 4. Ẕeylü Nefḥati’r-Reyḥâne (Ẕeylü’n-Nefḥa ve neylü’l-minḥa). Eserin Muhibbî’nin vefatı üzerine eksik kalan kısımlarını öğrencisi Suâlâtî tamamlamıştır. Dımaşk, Medine ve Halep esas alınarak düzenlenen otuz biyografi içerir (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Kahire 1391/1971). 5. Mâ yuʿavvel ʿaleyhi fi’l-mużâf ve’l-mużâf ileyh. Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Arap dilinde deyim ve atasözü gibi kullanılan 1244 isim tamlamasının anlamları ile söyleniş sebepleri üzerine kaleme aldığı S̱imârü’l-ḳulûb fi’l-mużâfi ve’l-mensûb adlı eserine yapılan ilâvelerle, müşkil kelimelerin izahı ve alfabetik olarak düzenlenmesiyle meydana getirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 388, Ayasofya, nr. 4236, Damad İbrâhim Paşa, nr. 956; Âtıf Efendi Ktp., nr. 2247; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4854; TSMK, III. Ahmed, nr. 2455). Hayâtîzâde Seyyid Şeref Halil, bu esere dayanarak dört ciltlik Ravżatü’l-eşrâf fi’l-mużâf ileyh ve’l-mużâf adlı bir çalışma hazırlamıştır. 6. Cene’l-cenneteyn fî nevʿayi’l-müs̱enneyeyn. Muhibbî’nin bir önceki esere zeyil olarak yazdığını söylediği (s. 5) bu çalışması Arap dilindeki gerçek ikillerle (müsennâ) tağlîb üslûbu üzere gelen mecazi ikiller hakkındadır (Dımaşk 1348/1929; Beyrut 1981). 7. ed-Dürrü’l-merṣûf fi’ṣ-ṣıfati ve’l-mevṣûf (Murâdî, IV, 86). Arapça’da kullanılan sıfat tamlaması şeklindeki tabir ve deyişlere dair olmalıdır. 8. Râḥatü’l-ervâḥ câlibetü’s-sürûr ve’l-efrâḥ. Arap meselleriyle vecize ve deyişleri (hikemiyat) üzerine yazılmış recez vezninde didaktik bir urcûzedir (Ahlwardt, VII, 147). Halep Ahmediyye Kütüphanesi’nde yazma nüshasının bulunduğu kaydedilen Kitâbü’l-Ems̱âl’in de aynı eser olması muhtemeldir. 9. Ḳaṣdü (Sevâʾü)’s-sebîl fîmâ fi’l-luġati’l-ʿArabiyye mine’d-daḫîl. Arapça’daki yabancı kökenli kelimelere dair geniş kapsamlı alfabetik bir çalışmadır (nşr. Osman Mahmûd es-Sînî, Riyad 1415/1994). 10. Ḥıṣṣa ʿalâ Dîvâni’l-Mütenebbî (Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî, nşr. Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Ensârî el-Yemenî eş-Şirvânî, Kalküta 1230/1814). 11. Dîvân. Hz. Peygamber’e övgü niteliğinde uzun bir maksûre ile başlayan eser Muhibbî’nin önemli kişileri öven şiirlerinden oluşmuştur (Ahlwardt, VII, 146-147). İçerdiği şiirlerin kafiyelerine göre değil şahısların önem sırasına göre düzenlenmesiyle dikkat çeker. 12. en-Nâmûs ḥâşiye ʿale’l-Ḳāmûs (Murâdî, IV, 86). Muhibbî’nin ayrıca el-Emâlî ve Şerḥu’l-Maḳṣûre (li’l-Ḳarṭâcennî) adlı iki eserinin bulunduğu kaydedilmektedir.

Muhibbî’nin divanından başka Nefḥatü’r-Reyḥâne’sinde şiirlerinden bol miktarda örnekler, başkalarının şiirlerine yazdığı nazîreler ve bazı manzum mektuplar bulunmaktadır. Ayrıca Ḫulâṣatü’l-es̱er’inde ve Murâdî’nin Silkü’d-dürer’inde (IV, 87-91) şiirleri yer almıştır. Yine, kendisinin yazdığı ve öğrencilerinden Muhammed es-Suâlâtî’nin düzenleyip ikmal ettiği Ẕeylü Nefḥati’r-Reyḥâne’nin sonuna Suâlâtî tarafından eklenen biyografisinin çoğunu da şiirlerinden verilen örnekler teşkil eder (s. 402-428).

BİBLİYOGRAFYA
M. Emîn el-Muhibbî, Nefḥatü’r-Reyḥâne (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1387/1967, neşredenin girişi I, 3-32; a.mlf., Ẕeylü Nefḥati’r-Reyḥâne (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Kahire 1391/1971, s. 400-444, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 1-2; a.mlf., Cene’l-cenneteyn, Dımaşk 1348/1929, s. 5; Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ, neşredenin girişi, I, 34-35; Murâdî, Silkü’d-dürer, IV, 86-91; İbn Şâşû, Terâcimü baʿżi aʿyâni Dımaşḳ min ʿulemâʾihâ ve üdebâʾihâ, Beyrut 1886, s. 97-101; Ahlwardt, Verzeichnis, VII, 146-147; IX, 362; Brockelmann, GAL, II, 377-379; Suppl., I, 500; II, 403-404; a.mlf., “Muḥibbī”, EI² (Fr.), VII, 468-469; Îżâḥu’l-meknûn, I, 432, 447, 528; II, 227, 270, 428, 514, 617, 669; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 307; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), III, 318; Selâhaddin el-Müneccid, el-Müʾerriḫûne’d-Dımaşḳıyyûn fi’l-ʿahdi’l-ʿOs̱mânî ve âs̱âruhümü’l-maḫṭûṭa, Beyrut 1964, s. 57-58; a.mlf., Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 331-332; Abdülcebbâr Abdurrahman, Zeḫâʾirü’t-türâs̱i’l-ʿArabî el-İslâmî, [baskı yeri yok] 1403/1983, III, 816-817; Leylâ es-Sabbâğ, Min aʿlâmi’l-fikri’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ʿOs̱mâniyyi’l-evvel: Muḥammed el-Emîn el-Muḥibbî, Dımaşk 1406/1986, s. 41-144, ayrıca bk. tür.yer.; Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, V, 52-54; F. Wüstenfeld, “Die Gelehrtenfamilie Muḥibbī in Damaskus”, Abhandlungen der Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, XXX/3, Berlin 1884, s. 1-28; Muhsin Cemâleddin, “Aʿlâmü üdebâʾi’l-Yemen fî Nefḥati’r-Reyḥâne li’l-Muḥibbî”, el-İklîl, VIII/1-2, San‘a 1990, s. 150-158; Cevat İzgi, “Hayâtîzâde Seyyid Şeref Halil”, DİA, XVII, 17; İsmail Durmuş, “Kartâcennî”, a.e., XXIV, 519.