MÜHÜR

Farsça olan mühür (mühr) kelimesi kıymetli veya yarı kıymetli taşlar gibi sert malzeme üzerine, basıldığında düzgün çıkması için ters olarak kazınmış imza yerine geçen yazı, arma, simge veya damgalarla bunların baskısı için kullanılır; Arapça’sı hâtem ve tâbi‘ (tâbe‘) olup Allah’ın inkârcıların kalplerini, kulaklarını ve ağızlarını mühürlemesi Kur’an’da bu kelimelerle ifade edilmiş (el-Bakara 2/7; et-Tevbe 9/93; Yâsîn 36/65; el-Câsiye 45/23; Muhammed 47/16), ayrıca cennetteki mühürlü (mahtûm) şaraplardan söz edilmiştir (el-Mutaffifîn 83/25). Eskiden içinde içki saklanan kapların ağzı kapatıldıktan sonra iple veya sırımla bağlanır ve atılan düğümün üzeri çömlekçi çamuruyla kaplanarak mühürlenirdi. Lebîd b. Rebîa’nın bir şiirinde de ağzındaki mührü kırılmış bir şarap küpünden bahsedilir (Hatîb et-Tebrîzî, s. 192). Hitit ve Mısır geleneğinde açılması istenmeyen kapı, mektup, sandık vb. şeyler de aynı şekilde mühürlenirdi. Arkeoloji terminolojisinde bu tür çamur mühür baskılarına Latince adıyla bulla denilmiştir. Daha sonraları bunların yerini bugün de işlevini sürdüren kurşun mühürler (posta mührü) almıştır. İslâm tarihinde bilinen en eski kurşun mühürler Emevîler dönemine kadar uzanmaktadır (bk. KOZAK). Özellikle saraylarda güvenlik için bulla türü mühürler önem taşıyordu. Türkler mühre tamga diyorlardı (bk. DAMGA). Hakanın sofrası, yemek ve içki kapları başkalarının eline geçmemesi için mühürlenir ve bu tür eşyaya tamgalık denirdi (Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, I, 424, 527). Günümüzde de yasa zoruyla muhafaza altına alma, kapatma ve iptal etmelerde ısıtılınca eriyen sert mühür mumu üzerine resmî mühür basılmaktadır.

Mühür (hâtem), genelde yazıların altına basılıp sözü bitirdiği ve son sözün söylendiği belgeleri geçerli hale getirerek bahis konusu olayı sonuçlandırdığı için hatm fiil kökü “bir şeyi sona erdirmek” anlamında da kullanılmış ve özellikle Hz. Peygamber’e “hâtemü’l-enbiyâ” (hâtemü’n-nebiyyîn) denilmiştir. Kur’an’da geçen hâtemü’n-nebiyyîn ifadesi (el-Ahzâb 33/40), Hz. Muhammed’in hem nübüvveti nihayete erdiren son peygamber hem de bütün peygamberleri tasdik eden (onların nübüvvetini mühürleyen) ilâhî bir damga olduğu şeklinde açıklanmaktadır (Elmalılı, VI, 3906).

Tarihi Kalkolitik döneme kadar uzanan mührün başlıca iki türünün bulunduğu görülmektedir. Eski Mezopotamya ve Mısır’da kullanılan altın, gümüş ve akik gibi yarı kıymetli taşlar, fildişi ve pişmiş topraktan yapılan mühürler silindir yahut üstü çeşitli şekillerde hazırlanmış damga mühür tarzında idi. Mısır’da ve Anadolu’da genellikle baskı alanı düz damga mühürler, Mezopotamya ve etkisi altında kalan İran’da ise loğ taşı gibi yuvarlandıkça yumuşak kil üzerine kesintisiz baskı bırakan silindir mühürler kullanılıyordu. Hammurabi kanunlarından, adlarına “burgullu” denilen mühür kazıcıların başlıca zanaatkâr sınıflarından biri olduğu (Tosun – Yalvaç, s. 210) ve Herodot’tan Bâbil’de herkesin bir mührünün bulunduğu (Tarih, s. 69) öğrenilmektedir. İran’da silindir mühürlerden başka yüzük mühürlerin de kullanıldığı Eski Ahid’de yer alan Ester’in hikâyesinden anlaşılmaktadır (Ester, 8/2, 8, 10). Yüzük kaşına oturtularak parmakta taşınanlar hariç mühürler ya bir kese içinde muhafaza edilir veya deliğinden geçirilen bir sicim, kaytan yahut zincirle elbisenin düğme iliklerinden birine bağlanırdı (Tekvîn, 38/18, 25). Eski Ahid’de daha çok yüzük mühürlerden söz edilmektedir (Çıkış, 28/11, 21; 39/6, 14, 30). Buradaki bilgilerden mühürlerin genelde yetki verme ve onaylama amacıyla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Mührü teslim etmek veya kişinin parmağına takmak yetki ya da vekâlet vermek, geri almak ise azletmek anlamına geliyordu. Firavun, Mısır’ın idaresini Hz. Yûsuf’a tevdi ettiğinde mühür-yüzüğünü parmağından çıkarıp Yûsuf’unkine takmıştı (Tekvîn, 41/42). Mısır’da bulunan mezar resimlerinde bu tür görevlendirmeleri gösteren bazı sahnelere rastlanmıştır (DB, V/1, s. 200). Eski Ahid’de ayrıca mühürlü, mühürsüz mektuplardan (I. Krallar, 21/8; Nehemya, 6/5, 9/38), mühürlü satış senetlerinden (Yeremya, 32/10-11, 14, 44) ve mühür kilinden (Eyub, 38/14) söz edilir. Mühür basılmış evrak veya mektup mührü olmayana göre çok daha büyük değer taşımış ve mektubu mühürleme yazılan kişiye saygı gösterme, aksi ise onu hafife alma sayılmıştır (Kalkaşendî, VI, 339). Kur’an’da Hz. Süleyman’ın mektubu için Sebe melikesinin kullandığı “değerli bir mektup” ifadesi (en-Neml 27/29) onun mühürlü olmasıyla yorumlanmıştır.

Kur’an’daki mühürlemeyle ilgili teşbihlerin ve günümüze Güney Arabistan’daki Himyerîler’den ulaşan örneklerin açıkça gösterdiği gibi Eski Mezopotamya ve Mısır’la yakın ilişkisi olan Araplar da mühür kullanıyordu. Süyûtî, Kureyş ve Hicaz halkından ilk mektup mühürleyen kişinin Hz. Peygamber olduğunu söyler (el-Vesâʾil fî Müsâmereti’l-evâʾil, s. 114). Resûl-i Ekrem Kisrâ, Kayser ve Necâşî gibi yabancı devlet başkanlarına mektup yazmak istediğinde kendisine onların mühürsüz mektupları okumadıkları hatırlatılmış, o da yuvarlak siyah akik taşlı gümüş bir mühür (yüzük) edinmiştir (Buhârî, “Libâs”, 52; Müslim, “Libâs”, 56, 58). Gerek kaynaklardaki bilgilere gerekse mektuplardaki baskılarına göre bu mühürde altta “Muhammed” adı, ortada “resûl” ve üstte lafza-i celâl bulunacak şekilde istif edilmiş “Muhammed resûlullah” ibaresi yer alıyordu (Buhârî, “Libâs”, 55, “Ḫumus”, 5; Tirmizî, eş-Şemâʾil, s. 46; Öz, rs. 12-13). Resûlullah’ın vefatından sonra bu mührü Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman kullanmış, ancak Hz. Osman onu Medine’deki Eris Kuyusu’na düşürerek kaybetmiş ve yerine aynı ibareyi taşıyan bir yenisini yaptırmıştır. Hulefâ-yi Râşidîn, Hz. Peygamber’in mührünü kullanmakla beraber kendileri de şahsî mühür yaptırmıştı. Mes‘ûdî, bunlardan Hz. Ebû Bekir’in mühründe “ni‘me’l-kādiru Allah”, Hz. Ömer’inkinde “kefâ bi’l-mevti vâizen”, Hz. Osman’ınkinde “âmentü billâhi’l-azîm” (âmentü billâhi muhlisan) ve Hz. Ali’ninkinde “el-mülkü lillâhi” ibarelerinin yazılı olduğunu bildirmektedir (bk. bibl.). Yine Mes‘ûdî’nin eserinde Ömer b. Abdülazîz’in mühründe “li-külli amelin sevâb” veya “Ömer yü’minü billâhi muhlisan” ibaresinin bulunduğu kayıtlıdır. Bazı mühürlerde iki turna arasına yerleştirilmiş hamdele, aslan ve kılıç kuşanmış insan gibi değişik motif ve figürler de yer alıyordu (İbn Ebû Şeybe, V, 190 vd.).

Sahâbeden Muaykīb b. Ebû Fâtıma ve Hanzale b. Rebî‘, Resûl-i Ekrem’in mühürdarı idiler ve onun mührü bazan Muaykīb’ın (Buhârî, et-Târîḫu’l-kebîr, VII, 52-53; İbn Abdürabbih, V, 8), bazan da Hanzale b. Rebî‘in (İbn Abdürabbih, IV, 244) yanında bulunuyordu. Hz. Peygamber, sadece yabancı devlet adamlarına yazdığı mektupları değil kendi âmillerine ve seriyye kumandanlarına gönderdiği mektupları ve yine iktâ yoluyla birine bir şey tahsis ettiğinde hazırlattığı belgeleri de mühürletirdi (Abdülhay el-Kettânî, I, 204, 254). Bu gelenek daha sonra Emevîler, Abbâsîler ve diğer İslâm devletlerinde de devam etmiştir. Rivayete göre ilk defa Dîvânü’l-hâtem Muâviye b. Ebû Süfyân zamanında kurulmuştur. Bu divanda Resûl-i Ekrem’in yaptığı gibi her mektubun bir sûreti saklanır, aslı mühürlenir ve mahalline gönderilirdi. Bu işlem sadece merkezî idareye mahsus değildi ve valiler de aynı yolu takip ediyorlardı. Abdülvâhid el-Merrâküşî, Ebû Ya‘kūb döneminde Merakeş’te beytülmâlde gördüğü mühürlü haritalardan söz eder (el-Muʿcib, s. 144).

Türk devletlerinde resmî hüküm ve yazılara kırmızı mürekkepli mühür vurulur ve buna “al tamga” denilirdi. Bugün de resmî koruma, kapatma ve iptallerde kullanılan mühür mumu kırmızıdır. Mühür, halk masallarındaki “yüzük vermek / göndermek” ve “sihirli yüzük” motifleriyle, “Mühür kimdeyse Süleyman odur” sözünün de gösterdiği gibi hâkimiyet sembolüdür. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah öldüğünde karısı Terken Hatun onun yüzüğünü Kürboğa’ya vererek başşehir İsfahan’a göndermiş, kale muhafızı da emîrin sultan tarafından görevlendirildiğini zannederek kaleyi kendisine teslim etmişti (Özaydın, s. 191). Yûsuf Has Hâcib Kutadgu Bilig’de, hükümdarın Ay Toldı ve Ögdülmiş’i vezir tayin ettiğinde onlara vezirlik unvan ve mührüyle diğer vezirlik alâmetlerini (tuğ, davul, silâh) verdiğini kaydeder (beyit nr. 1036, 1766); ayrıca mühürdarın doğru tabiatlılar arasından seçilmesi gerektiğini belirtir (beyit 4046).

BİBLİYOGRAFYA
Lisânü’l-ʿArab, “ḫtm”, “ṭbʿa” md.leri; Müsned, III, 101, 187, 290; Buhârî, “Libâs”, 46, 50, 51, 52, 54, 55, “Ḫumus”, 5; a.mlf., et-Târîḫu’l-kebîr, VII, 52-53; Müslim, “Libâs”, 54, 55, 56, 57, 58; Ebû Dâvûd, “Ḫâtem”, 1; Tirmizî, “Libâs”, 17, 56; a.mlf., eş-Şemâʾilü’l-Muḥammediyye (nşr. İzzet Ubeyd ed-Deâs), Beyrut 1406/1985, s. 46; İbn Ebû Şeybe, el-Muṣannef (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1409/1989, V, 190 vd.; İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd (nşr. Abdülmecîd et-Terhînî – Müfîd M. Kumeyha), Beyrut 1404/1983, IV, 244; V, 8; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, s. 286, 289, 293, 297, 320; Herodotos, Tarih (trc. Perihan Kuturman), İstanbul 1973, s. 69; Hilâl b. Muhassin es-Sâbî, Rüsûmü dâri’l-ḫilâfe (nşr. Mîhâîl Avvâd), Beyrut 1406/1986, s. 126, 127; Dîvânü lugāti’t-Türk Tercümesi, I, 424, 527; Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig (trc. Reşid Rahmeti Arat), Ankara 1974, beyit nr. 45, 1036, 1766, 4031, 4046, 4048, 4065; Hatîb et-Tebrîzî, Şerḥu’l-ḳaṣâʾidi’l-ʿaşr (nşr. Abdüsselâm el-Havfî), Beyrut 1405/1985, s. 192, 193; Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-Muʿcib fî telḫîṣi aḫbâri’l-Maġrib, Kahire 1332/1914, s. 144; Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ (Şemseddin), II, 139-140; VI, 339; İbn Hacer, el-İṣâbe (Bicâvî), VI, 193; Süyûtî, el-Vesâʾil fî müsâmereti’l-evâʾil (nşr. Ebû Hâcer M. Zağlûl), Beyrut 1406/1986, s. 114; J. Thomas, “Anneau”, DB, I/1, s. 632 vd.; C. Logier, “Pharaon de Joseph”, a.e., V/1, s. 200; Elmalılı, Hak Dini, VI, 3906; Tahsin Öz, Hırka-i Saadet Dairesi ve Emânât-ı Mukaddese, İstanbul 1953, rs. 12-13; Mebrure Tosun – Kadriye Yalvaç, Sumer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Ṣaduqa Fermanı, Ankara 1989, s. 210; Mehmet Aykaç, Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar: 132-232/750-847, Ankara 1997, s. 46, 47, 48, 49; Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), I, 204, 244, 249, 253, 254, 255, 256, 257; III, 70; Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul 2001, s. 164, 191, 196, 201; Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, Ankara 2002, s. 97, 158, 169, 173-174; J. Allan, “K̲h̲ātam, K̲h̲ātim”, EI² (İng.), IV, 1102-1105; O. Tufnell, “Seals and Scarabs”, IDB, IV, 254 vd.; E. Porada, “Cylinder Seals”, EIr., VI, 479 vd.