MUSANNİFEK

803’te (1400-1401) Horasan’a bağlı Bistâm kasabası yakınlarındaki Şahrûd köyünde doğdu. Fahreddin er-Râzî’nin soyundandır. Genç yaşta eser telif etmeye başladığı için Musannifek (küçük yazar) lakabıyla tanındı. 812 (1409-10) yılında öğrenim görmek için kardeşiyle birlikte gittiği Herat’ta Teftâzânî’nin öğrencisi Celâleddin Yûsuf el-Evbehî’den ve Kutbuddin Ahmed b. Muhammed el-Herevî’den ders aldı. Abdülazîz b. Ahmed el-Ebherî’den Şâfiî fıkhı, Fasîhuddin Muhammed b. Muhammed’den Hanefî fıkhı okudu. Bu arada tasavvufa ilgi duyarak Zeynüddin el-Hâfî’nin halifelerinden birinden biat aldı. 842’de (1438) Anadolu’ya geçerek Konya’da müderrislik yaptı. Buradaki öğrencileri arasında Karamânî Mehmed Paşa da vardır. Daha sonra Bursa’daki Sultâniye Medresesi’nde hocalık yaptı ve Fâtih Sultan Mehmed’in sadrazamı Mahmud Paşa’nın daveti üzerine İstanbul’a gitti. Padişahın takdirini kazanarak kendisine 80 akçe yevmiye verildi. Fâtih Sultan Mehmed’in 867 (1463) yılındaki Bosna seferine katıldı. Padişahın talebiyle, Sadrazam Mahmud Paşa tarafından Bosna kralına verilen kapitülasyonun ilgasına dair bir fetvası bulunduğu nakledilir. Eserlerini Sahn-ı Semân medreselerine vakfeden Musannifek İstanbul’da vefat etti ve Eyüp Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. 1. Tuḥfetü’s-selâṭîn (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1663/5). 2. Tuḥfe-i Maḥmûdiyye (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1342). Farsça yazılan kitap Sadrazam Mahmud Paşa’ya ithaf edilmiştir. Eser, Şâbanzâde Mehmed Efendi tarafından Tercüme-i Tuhfe-i Mahmûd Muhteşem adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1285/1868). 3. el-Ḥudûd ve’l-aḥkâm. Müellifin hayatının sonlarına doğru telif ettiği eser, Hanefî fıkıh kitaplarının sistematiği dikkate alınarak fıkıh bablarına göre düzenlenmiştir. Fıkıh terimleri sözlüğü tarzında yazılmakla birlikte zaman zaman konuyla ilgili fıkhî hükümler de zikredilmiştir (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Mahmûd Muavvaz, Beyrut 1411/1991). 4. eş-Şifâʾ fî tefsîri kelâmi’llâhi’l-münzel mine’s-semâʾ. Mülteḳa’l-baḥreyn (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 636) ve Fâtih Sultan Mehmed adına telif edildiğinden el-Muḥammediyye (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 54; Ayasofya, nr. 285) olarak da bilinir. Kâtib Çelebi, kitabı el-Muḥammediyye ve Mülteḳa’l-baḥreyn şeklinde iki farklı eser diye kaydeder (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1618, 1816). Tefsirin kütüphanelerde mevcut nüshalarının önemli kısmı Mürselât-Nâs arasındaki sûrelerin, bir kısmı da sadece Fâtiha sûresinin tefsirini içermektedir. Ağırlıklı olarak Farsça ve kısmen Arapça telif edilen eser, dirâyet metoduna göre kaleme alınmış olmakla birlikte zaman zaman rivayet metoduna başvurulduğu da görülmektedir. 5. Ḥallü’r-rumûz fî keşfi’l-künûz (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2611; Şehid Ali Paşa, nr. 1169). Tasavvufa dairdir. 6. et-Taḥrîr Şerḥu Kitâbi’l-Pezdevî fî uṣûli’l-fıḳh (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1324). 7. Şerḥu’l-Hidâye (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 637). Mergīnânî’ye ait eserin şerhidir. Kitapta Şemsüleimme es-Serahsî, Debûsî, Pezdevî ve Hâfızüddin en-Nesefî gibi âlimlerin çalışmalarıyla kendisinin et-Taḥrîr isimli eserine sıkça müracaat edilmiştir. 8. Şerḥu’ş-Şemsiyye. Ali b. Ömer el-Kâtibî’ye ait eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1792; Esad Efendi, nr. 1956). 9. Şerḥu’l-Meṣâbîḥ. Ferrâ el-Begavî’nin Meṣâbîḥu’s-sünne adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 966). 10. Şerḥu’l-Emâlî. Ali b. Osman el-Ûşî’nin Mâtürîdiyye akaidine dair manzum risâlesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 336). 11. Şerḥu’l-ʿAlâḳa. Mahmûd el-Antâkî’ye ait eserin şerhidir (İstanbul 1274). 12. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’l-ʿayniyye. İbn Sînâ’nın el-Ḳaṣîdetü’l-ʿayniyyetü’r-rûḥiyye fi’n-nefs adlı risâlesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Kasidecizâde Süleyman Sırrı Efendi, nr. 697). 13. Şerḥu’l-Viḳāye. Tâcüşşerîa’nın Viḳāyetü’r-rivâye adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 228, 229). 14. Şerḥu’l-Lübâb fi’n-naḥv. Muhammed b. Muhammed el-İsferâyînî’nin el-Lübâb fi’n-naḥv isimli eserinin şerhidir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1494). 15. Şerḥu’l-Miṣbâḥ. Mutarrizî’nin el-Miṣbâḥ fi’n-naḥv adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5032). 16. el-Kevâkibü’d-dürriyye şerḥu Ḳaṣîdeti’l-bürde (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 712). 17. er-Reşâd fî şerḥi İrşâdi’l-hâdî. Teftâzânî’ye ait eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 417; Pertev Paşa, nr. 542). Bu eserle ilgili olarak Halil Özcan tarafından doktora çalışması yapılmıştır (2003, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). 18. Ḥâşiyetü’t-Telvîḥ (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1951). Tamamlanmamıştır. 19. Ḥâşiye ʿale’l-Muṭavvel (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 528; Şehid Ali Paşa, nr. 2187). 20. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi’l-Miftâḥ li’s-Seyyid (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 1012; Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 867). Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin el-Miṣbâḥ adlı Miftâḥu’l-ʿulûm şerhinin hâşiyesidir. 21. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3076). 22. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi Meṭâliʿi’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2611). Sirâceddin el-Urmevî’nin Meṭâliʿu’l-envâr’ına Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî tarafından yazılmış şerhin hâşiyesidir. 23. Ḥâşiye ʿale’l-Keşşâf (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 326). 24. Muḫtaṣarü’l-Muntaẓam ve mülteḳatü’l-mültezem. İbnü’l-Cevzî’nin el-Muntaẓam isimli kitabının ihtisarıdır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 447). Musannifek’in bunların dışında Necmeddin en-Nesefî’nin hilâf ilmine dair el-Manẓûmetü’n-Nesefiyye adlı eserini şerhettiği belirtilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1868). Bazı kütüphane kayıtlarında Musannifek’e nisbet edilen Iṣṭılâḥât-ı fuḳahâʾ isimli kitabın (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 313/3) ona ait olmadığı tesbit edilmiştir (Cici, s. 173).

BİBLİYOGRAFYA
Taşköprizâde, eş-Şeḳāʾiḳ, s. 162-167; a.mlf., Miftâḥu’s-saʿâde, I, 187-189; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 184-187; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 67-68, 113; II, 1145, 1332, 1341, 1480, 1618, 1816, 1868; İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 319-321; Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 497; Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 192-194; Brockelmann, GAL, II, 234; Suppl., II, 329; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 735; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, 420-422; Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları: Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna Kadar (doktora tezi, 1994), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 117-123; Hüseyin Yazıcı, “Alâeddîn Ali b. Mahmûd el-Bistâmî”, Yeni Türk İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1995, örnek fasikül, s. 49-50; Recep Cici, Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları, Bursa 2001, s. 171-184; “Bistâmî”, İA, II, 650; J. T. P. de Bruijn, “Muṣannifak”, EI² (İng.), VII, 663.